Νικηφόρος Θεοτόκης (1731 – 1800) – Ευγένιος Βούλγαρης (1716 – 1806)

 Μεταξύ της Αριστοτελικής παράδοσης και της Νευτωνικής νεωτερικότητας στο χώρο της κεντρο-ανατολικής Ευρώπης

Επίκαιροι διανοητές, λόγω των 200 χρόνων απ την Επανάσταση, αλλά και τραγικά παρόντες στην ιστορική μνήμη που εντοπίζεται στη διδασκαλία των επιστημών στη χώρα, αφού και οι δύο σταδιοδρόμησαν ως διαδοχικοί αρχιεπίσκοποι «Σκλαβενίου και Χερσώνος», που σήμερα δοκιμάζονται και μαζί τους οι ελληνικής καταγωγής πολίτες στην περιοχή.

Χερσώνα, ή Χερσών (Херсон)Ιστορικά – γεωγραφικά προλεγόμενα

Η σύνταξη της ιστορίας τη ελληνικής διασποράς στο χώρο της κεντρο-ανατολικής Ευρώπης, της Κριμαίας και της Αζοφικής δεν αποτελεί εύκολη υπόθεση. Κι αυτό, εξαιτίας των ποικίλων μορφών που έλαβε η παρουσία της διασποράς στο χρόνο. Δύο οι βασικές περίοδοι συγκρότησης του χώρου: Η 1^η από τον 15^ο έως τον 17^ο αιώνα οφείλεται στη διείσδυση κληρικών και εκκλησιαστικών λογίων από τα τρία μεγάλα Πατριαρχεία της Ανατολής (Kωνσταντινούπολης, Αλεξάνδρειας, Ιεροσολύμων) προς την πλούσια και ομόδοξη Ρωσική Αυτοκρατορία με απώτερο σκοπό τη συγκέντρωση χρημάτων.

Η 2^η και σημαντικότερη περίοδος άρχισε στα τέλη του 18ου αιώνα με τη μαζική μετανάστευση ατόμων από τον ευρύτερο ελλαδικό χώρο και τα νησιά προς την περιοχή της νεοαποκτηθείσας, τότε, νότιας Ρωσίας, με την παράλληλη σύσταση Κοινοτήτων όπως αυτών της Οδησσού (βλ. Γρηγόριος Μαρασλής – Григорий Григорьевич Маразли),  της Χερσώνας (Херсон), παραθαλάσσια πόλη και πρωτεύουσα της διοικητικής περιφέρειας της Χερσώνας, του Ταϊγανίου (Taganrog, γενέτειρα του μεγάλου Ρώσου συγγραφέα Άντον Τσέχοφ, αλλά και τελικός προορισμός του Έλληνα ευεργέτη Ιωάννη Βαρβάκη – 1812) κλπ. Στο ίδιο πλαίσιο κινήθηκαν και οι πρόσφυγες από το χανάτο της Κριμαίας που εγκαταστάθηκαν στη Μαριούπολη (Mariupol – Маріуполь – Мариуполь),  πόλη στην περιφέρεια Ντονέτσκ και λιμάνι στην Αζοφική Θάλασσα). Άλλες  συμπαγείς ομάδες ατόμων ελληνικής καταγωγής εμφανίζονται και σε άλλα εμπορικά κέντρα της Ουκρανίας: στο Νέζιν (πόλη που σπούδασε ο  Νικολάι Βασίλιεβιτς Γκόγκολ και το Λβόφ (Λβιβ Львів, L’viv, Lwów, Львов, στη δυτική Ουκρανία. Η τελευταία, είναι γνωστή και με τις ονομασίες Λεόπολις και Λεοντόπολις. Θεωρείται ένα από τα κύρια ιστορικά και πολιτισμικά κέντρα της Ουκρανίας, αλλά και της γειτονικής Πολωνίας (και μήλον της έριδος μεταξύ των χωρών αυτών).

Οι Ρωμιοί της ανατολής στη διεθνή συγκυρία ανάμεσα στη Ρωσική και στην Οθωμανική Αυτοκρατορία

Το σχέδιο του Μεγάλου Πέτρου (1672-1725) για έξοδο της Ρωσίας στον Εύξεινο ευοδώθηκε επί Αικατερίνης Β’ (1729-1796). Το “ελληνικό σχέδιο” της Αικατερίνης Β΄ προέβλεπε την επέκταση της αυτοκρατορίας προς τις θερμές θάλασσες με αξιοποίηση των ορθόδοξων στοιχείων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, κυρίως των Ελλήνων. Ο Ρωσοτουρκικός Πόλεμος του 1768-1774 έπαιξε καταλυτικό ρόλο στα γεγονότα, καθώς με το τέλος του (συνθήκη Κιουτσούκ-Καϊναρτζή, 1774) πραγματοποιήθηκαν οι προϋποθέσεις του καθεστώτος  “προστασίας” των ορθοδόξων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Παράλληλα, οι μαχητές που αγωνίστηκαν στο Αιγαίο στο πλευρό του ρωσικού στόλου (Ορλωφικά) έφτασαν με τις οικογένειές τους στα νέα εδάφη βάσει συγκεκριμένου σχεδίου που διασφάλιζε την εγκατάστασή τους και τους παρείχε μια σειρά προνομίων. Η ίδια η τσαρίνα είχε φροντίσει, με προσκλήσεις γνωστών λογίων (Ευγένιος Βούλγαρης, Νικηφόρος Θεοτόκης) στη Ρωσία, να στηρίξει τη διαδικασία όπου οι πνευματικές ανταλλαγές των δύο ορθόδοξων πολιτισμών διαπλέκονταν με τα ρωσικά αυτοκρατορικά σχέδια και τους εθνικούς πόθους των Ελλήνων.

Μεταξύ (αριστοτελικής) παράδοσης και (Νευτωνικής) νεωτερικότητας

Τα έργα – οι Λόγιοι: Νικηφόρος Θεοτόκης, Ευγένιος Βούλγαρης

Στοιχεία Φυσικής εκ νεωτέρων συνερανισθέντα, υπό Νικηφόρου Ιερομονάχου του Θεοτόκου, τόμοι Α’-Β’, Λειψία 1766-1767.

Στοιχείων Μαθηματικών εκ παλαιών και νεωτέρων συνερανισθένων, υπό κυρίου ΝΙΚΗΦΟΡΟΥ …τόμοι 3, Μόσχα 1798 (ο πρώτος τόμος) –1799 (οι δύο άλλοι).

Στοιχεία Γεωγραφίας, ερανισθέντα υπό κου ΝΙΚΗΦΟΡΟΥ του ΘΕΟΤΌΚΟΥ,  Βιέννη 1804.
http://www.lib.uoa.gr/katoptron/loadUserPersonBiography.do?personId=3

Τα Αρέσκοντα τοις φιλοσόφοις, ήτοι τα περί των φύσει όντων φιλοσοφούμενα… ΕΥΓΕΝΙΟΥ του ΒΟΥΛΓΑΡΕΩΣ…, Βιέννη, 1805.

Περί συστήματος του παντός επίτομος έκθεσις σαφώς ως οιόν τε εκ διαφόρων φιλοσόφων… παρά ΕΥΓΕΝΙΟΥ του ΒΟΥΛΓΆΕΩΣ,  Βιέννη, 1805.

http://www.lib.uoa.gr/katoptron/loadUserPersonBiography.do?personId=2779

Ιερομόναχοι, εκ Κερκύρας ορμώμενοι, με εξαιρετικές σπουδές στην Ιταλία και την κεντρική Ευρώπη (Όπως φαίνεται από τις αναφορές του Ν. Θεοτόκη, στα Στοιχεία Φυσικής, μεταξύ των δασκάλων του συγκαταλέγονταν ο Giovani Poleni (1683-1761) και ο Eust. Zanotti (1729-1782). Ο πρώτος ήταν καθηγητής αστρονομίας, φιλοσοφίας και πειραματικής φυσικής στο πανεπιστήμιο της Πάντοβα. Κοντά του είχε την ευκαιρία να παρακολουθήσει πειράματα που είχαν σχέση με τη διαμάχη περί της υπάρξεως της vis viva. Ο δεύτερος γεννήθηκε και έζησε στην Μπολώνια. Ασχολήθηκε με τα μαθηματικά, την αστρονομία και την υδροστατική. Θεωρούνταν ειδικός στα αντιπλημμυρικά έργα. Υπό την καθοδήγησή του ο Θεοτόκης έκανε αστρονομικές παρατηρήσεις από το αστεροσκοπείο της Μπολώνια. [Στοιχεία: 264, σημ. (α)).

Ακολουθούν τη διαδρομή Επτάνησα — Βενετία — Πάντοβα — Γιάννενα — Άθως — Κωνσταντινούπολη – Λειψία – Μόσχα – Χερσώνα (Κριμαία). Συναντούν αντιδράσεις καθώς επιχειρούν ειδικά στην Πατριαρχική Σχολή Κων/πολης και την Αθωνιάδα να εισαγάγουν τις νέες ιδέες της πειραματικής φιλοσοφίας κάνοντας δειλά βήματα στην διδασκαλία και καλλιέργεια της νέας επιστήμης. Για τον Βούλγαρη ο Κούμας αναφέρει: “Εις όλην την Ελλάδα υπερενίκησεν η φιλοσοφία του Ευγενίου. Οι εις την Αθωνιάδα σχολήν μαθητεύσαντες εδίδασκαν την Λογικήν του χειρόγραφον. Η εις το σύγγραμμα τούτο εμφαινομένη πολυμάθεια, ο καινοπρεπής και σοβαρός ελληνισμός, η αντιπαράθεσις των νεωτέρων θεωριών προς τα παλαιάς, εκυρίευσαν γενικώς τα γνώμας. Και ήρχισαν όλοι οι σπουδασταί να μην ζητώσιν άλλην, ει μη την Λογικήν του Ευγενίου” [Κούμας, 1832].

Παράλληλα, ο Βούλγαρης εισάγει τη διδασκαλία μιας σειράς έργων της νεότερης φιλοσοφίας και των μαθηματικών. Ήδη από την εποχή που σχολαρχεί στα Γιάννενα και την Κοζάνη έχει αρχίσει να μεταφράζει και να χρησιμοποιεί για διδακτικούς σκοπούς πολλά από αυτά τα έργα [Αγγέλου, 1954]. Στην Αθωνιάδα το πρόγραμμά του περιλαμβάνει την Εισαγωγή εις τη Φιλοσοφία του W. J. ‘sGravesande, την Εισαγωγή εις τη Μεταφυσική του A. Genovesi, τα Στοιχεία Αριθμητικής του C. Wolff, τα Στοιχεία Γεωμετρίας του A. Taquet, τη Φυσική του J.Fr. Wuckerer και το Περί συστήματος του παντός (το τελευταίο, σύμφωνα με τον Καρά [1993], αποτελεί μετάφραση της τέταρτης πραγματείας του έργου Philosophia Sensuum Mechanica Methodice Tractata του Fortunato de Brescia, η οποία φέρει τον τίτλο “De systemate Universi”). Το πλήθος των μαθηματαρίων και των αντιγράφων που σώζονται μέχρι σήμερα μαρτυρεί τη διάδοση της διδασκαλίας του Βούλγαρη και την κεντρική θέση που αρχίζουν να καταλαμβάνουν στο φιλοσοφικό στοχασμό της εποχής οι νεότερες επιστημονικές και φιλοσοφικές ιδέες.

Στα βιβλία που εκδίδουν περιγράφεται το έργο των φιλοσόφων Descartes, Malebranche, Leibniz, John Locke, Voltaire, Gassendi, Musschenbroek, Christian Wolff και προσεγγίζεται  η εμπειρική-πειραματική μέθοδος, η οποία θα προσδιορίσει και τη λεγόμενη «πειραματική φιλοσοφία» ως συνώνυμο της φυσικής επιστήμης,  απόδειξη της στροφής προς τα εγκόσμια και την «πολιτική κοινωνία». Ο Κωνσταντίνος Κούμας έγραψε το 1832 χάρη στον Βούλγαρη, για πρώτη φορά, η διδασκαλία της «Εισόδου Φυσικής Ακροάσεως και του Περί Γενέσεως και Φθοράς» παραχωρεί τη θέση της στα “νέα φιλοσοφήματα του Λωκκίου, Λεϊβνιτείου και Ουολφίου, τα οποία σιμά του νεωτερισμού τα ανέδειχνεν αξιοτιμητότερα η ευγλωττία και η πολυμάθεια του ανδρός, ος τις ανεμίγνυε θαυμασίως παλαιά και καινά”.Στα «Στοιχεία Φυσικής» καταγράφονται 79 αναφορές σε έργα ευρωπαίων φυσικών φιλοσόφων, στα «Αρέσκοντα τοις Φιλοσόφοις» 172 αναφορές. Και οι δύο στα έργα τους έχουν ως βασικές πηγές το μνημειώδες έργο «ELEMENTA PHYSICAE”, Λέϊντεν 1734 του Peter vam Musschenbroek (1692 – 1761), από τους δημοφιλέστερους επιστήμονες της εποχής, ένθερμος Νευτωνιστής και το «Lezioni di Fisice sperimentale” του Abate Nollet (1746 – 1772), από τους πρωτοπόρους στα πειράματα του στατικού ηλεκτρισμού. Ουσιαστικά επιχειρούν μια «τομή μέσα στη συνέχεια», καθώς στεκόμενοι πάνω στο βάθρο της αριστοτελικής φυσικής σκέψης την εμπλουτίζουν απαλλάσσοντάς την από τους σχολαστικούς φιλόσοφους (βλ. Κορυδαλέα) και χτίζουν με τα πρωτάγματα της φυσικής του Νεύτωνα, το νέο κλίμα της εποχής.

Και οι δύο επίσης έχουν στα έργα τους πολλές και κοινές αναφορές στο «Physics elementa mathematica, experimentis confirmata. Sive introduction philosophiam Newtonianam” του Willem Jacob van’ sGravesande (1688 – 1742). O Gravesande είναι ουσιαστικά ο επίσημος «μεταφορέας» της Νευτωνικής σκέψης στη Γαλλία, μαζί με την Gabrielle Émilie Marquise du Châtelet (άξια συνεργάτιδα καισύντροφοτου Voltaire), η οποία μετέφρασε και εκτύπωσε για πρώτη φορά τους νόμους του Νεύτωνα στη Γαλλία περί το 1730, περνώνταςαπό τη μεταφυσική του Leibniz, στη μηχανική του Newton!

Αξίζεινα αναφέρουμε εδώ ότι οι εκτενείς αναφορές στα έργα των ανωτέρω φυσιολόγων, όπως επίσης και η αντιγραφή ολόκληρων χωρίων γίνεται μετά «λόγου γνώσης». Είναι έργα που πραγματοποιούν αλλεπάλληλες εκδόσεις στην κεντρική Ευρώπη (Γερμανία, Γαλλία, βόρεια Ιταλία) το δε κέντρο των μεταφραστικών και εκδοτικών προσπαθειών των Ελλήνων Λογίων είναι η Λειψία. Και οι δύο υποστηρίζουν την «πεφωτισμένη δεσποτεία» με τα έργα τους δε, προσπαθούν να καλλιεργήσουν τον φιλοσοφικό λόγο ως συγγενή κλάδο της φυσικής φιλοσοφίας και όχι της θεολογίας. Όταν απομακρύνονται από τον θεολογικό λόγο αρχικάεπικρίνονται και εκδιώκονται από τις ακαδημίες που διδάσκουν και συντηρητικοποιούνται ως αρχιεπίσκοποι της «Νέας Ρωσίας», προς το τέλος του βίου τους.

Ενδεικτικά (σε ελεύθερη μετάφραση – χρησιμοποιούν αρχαΐζουσα γλώσσα), διατυπώνονται στα έργα τους οι «κανόνες του Νεύθωνος»:

• Δεν πρέπει να αναζητούμε αίτια περισσότερα από όσα είναι όντως αληθή και αναγκαία για την ερμηνεία των φαινομένων.
• Όμοια αποτελέσματα προκύπτουν από όμοια αίτια.
• Ποιότητες (ιδιότητες) που δεν επιδέχονται αυξομείωση και η πείρα μας πληροφορεί ότι είναι κοινές σε όλα τα σώματα, πρέπει να θεωρούνται καθολικές ιδιότητες των σωμάτων.

Ο Ευγ. Βούλγαρης γράφει: «…δεν πρέπει να θεωρούμε ότι η φυσική είναι άχρηστη επιστήμη… και τούτο διότι μολονότι πολλά πράγματα παραμένουν άγνωστα, η φυσική έχει καταλήξει σε αυτές τις γενικές αρχές οι οποίες έχουν εφαρμογή σε όλα τα σώματα. Και είναι αμέτρητα τα φυσικά φαινόμενα που μπορούν να ερμηνευθούν με βάση αυτές τις αρχές και τα μαθηματικά». Το αντίστοιχο κείμενο υπάρχει και στην εισαγωγή του Petrus van Mysschenbroek (Πατηνιώτης, 2001).

Ο Νικ. Θεοτόκης αναφέρει ότι για τη μελέτη των φαινομένων τριπλή πρέπει να είναιη απόδειξη: με τον «Λόγο», την «Πείρα» και την «Ιστορία». Ο «Λόγος» αναφέρεται στον φορμαλισμό μιας μαθηματικής απόδειξης, η «Πείρα» στην πειραματική διαδικασία και η «Ιστορία» στη παρατήρηση!

Οι αναφορές στα έργα τους συνεχείς και ουσιαστικές:

Το παρακάτω απόσπασμα στο «Περί Συστήματος του Παντός» είναι ενδεικτικό πως επιχειρείται η σύζευξη του αριστοτελικού παρελθόντος με τις σύγχρονες απόψεις των νεωτέρων:

Οι δύο ΄Ελληνες Λόγιοι δεν παραλείπουν να περιγράψουν  το κοσμολογικό πρότυπο ερμηνείας της κίνησης των πλανητών, αφού πρώτα επιχειρηθεί η κατάδυση στο παρελθόν και διατυπωθούν  αναλυτικά η «Δόξα» των Στωικών και του Αριστοτέλους, η «Δόξα» του Πλάτωνος και του Ωριγένους, η «Δόξα» του Κεπλέρου και του Γασσένδιου, του Λεϊβνίτιου και του Καρτεσίου…Ο «νεωτερικός» Νικηφόρος Θεοτόκης συντάσσεται με το σύστημα του Κοπέρνικου και είναι ο πρώτος που εισηγήθηκε σε γραπτό κείμενο την ορθότητα του ηλιοκεντρικού συστήματος στον ελληνόφωνο πνευματικό χώρο. Ο «συντηρητικός» Ευγένιος Βούλγαρης συντάσσεται με το σύστημα του Τύχο Μπράχε (συμφωνεί με τις γραφές), αλλά και υπέρ του Νεύτωνα ως προς το αίτιο της κίνησης των ουρανίων σωμάτων, δηλαδή τη βαρύτητα.

Οι νεώτεροι Έλληνες Λόγιοι δεν αγνοούν το έργο τους, παρόλο που οι δικές τους προσπάθειες έχουν άξονες την «επαναστατική» αφύπνιση του γένους, την καλλιέργεια της παιδείας σε όσο το δυνατόν περισσότερους Γραικούς, την καταπολέμηση της δεισιδαιμονίας. Ο πολυγραφότατος Άνθιμος Γαζής εκδίδει τα

σηματοδοτώντας τη συνέχεια των προσπαθειών των Λογίων από τον πρώιμο στον ύστερο 18^ο αιώνα με στόχο την αφύπνιση των υπόδουλων ραγιάδων.

Η «παρέα της Βιέννης» ήταν Λόγιοι – επαναστάτες, «ποπολάροι». Οι Θεοτόκης και Βούλγαρης πεφωτισμένοι δεσπότες που προσπαθούσαν στο πολιτικό γίγνεσθαι των μεγάλων δυνάμεων της κεντρικής και ανατολικής Ευρώπης να είναι παρόντες στην αναδιανομή των επιρροών τους, μετά την κατάρρευση της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Στην αναδιανομή αυτή παρόντες και οι ρωμιοί της διασποράς, οι έμποροι, οι καπεταναίοι, οι λόγιοι, οι επαναστάτες, οι ιερωμένοι στα κέντρα του ελλαδικού χώρου. Με τις Ακαδημίες και τα Λύκεια, τις εκδόσεις και τα θέατρα!

Ανταπόκριση του «Ελληνικού Τηλέγραφου» – 12 Νοεμβρίου 1814.

«ΡΩΣΣΙΑ. Εις την ΄Οδησσον (Οδέσσαν) εωρτάσθη η ειρήνη προς τοις άλλοις και δια της παραστάσεως εν τω θεάτρω μιας κωμωδίας εις Γραικικήν διάλεκτον, επιγραφομένης ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΗΣ ΕΝ ΠΕΡΣΙΑ, η οποία μετεφράσθη εκ της Ιταλικής του περιφήμου Μεταστασίου»!.

https://operahouse.od.ua/en/about/history/

Βλαχάκης, Γ. (1990), Η “Φυσική” του Νικηφόρου Θεοτόκη, σταθμός στην επιστημονική σκέψη στον 18^οαιώνα,Αθήνα: Διδακτορική διατριβή, Ε.Μ.Π., Τομέας Φυσικής.

Κιτρομηλίδης, Π. Μ. (1996), Νεοελληνικός Διαφωτισμός, Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης.

Κούκκου, Ε.Ε. (1973) Νικηφόρος Θεοτόκης (1731-1800), Αθήνα: Εκκλησιαστικαί εκδόσεις εθνικής εκατονπεντηκονταετηρίδος.

Πατηνιώτης, Μ. (2001), Απόπειρες διαμόρφωσης επιστημονικού λόγου στον ελληνικό χώρο του 18^ου αιώνα. Αρχές της φυσικής φιλοσοφίας στο έργο του Ευγένιου Βούλγαρη και του Νικηφόρου Θεοτόκη, Αθήνα: Διδακτορική διατριβή, Διαπανεπιστημιακό Πρόγραμμα Ιστορίας και Φιλοσοφίας των Επιστημών και της Τεχνολογίας.