τότε που η επιστήμη δεν χωρούσε “στα φουστάνια”

να μη παρακωλύωμεν, αλλά και να μην ενισχύωμεν αυτάς

Ο καθηγητής της Φυσικομαθηματικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών και ιδρυτής του Χημείου, Αναστάσιος Χρηστομάνος, ως πρύτανης  του Ιδρύματος το 1897, αντιλαμβανόταν τη χειραφέτηση των γυναικών με ένα αμήχανο τρόπο

«η χειραφέτηση των γυναικών εγένετο ήδη συρμός και θα ήτο μάταιος αναχρονισμός να καταπολεμήται παρ’ ημίν… Οφείλομεν να ανεχώμεθα αυτάς και να μη παρακωλύωμεν την επιστημονικήν ανάπτυξιν του γυναικείου φύλου, αλλά και να μην ενισχύωμεν αυτάς δι’ υπερβολικής ενθαρρύνσεως»

Τριάντα χρόνια αργότερα (1927), ο καθηγητής της Ιατρικής Σχολής, πρόεδρος της Ιατρικής Εταιρείας Αθηνών και διορισμένος απ τους γερμανούς   δήμαρχος Αθηνών από τον Ιούνιο έως την 1^η Αυγούστου του 1941, Κωνσταντίνος Μέρμηγκας, έβλεπε τα πράγματα πιο συντηρητικά

«θα έπρεπε να αποκλείονται αι γυναίκες από της πανεπιστημιακής παιδεύσεως»

Χρηστομάνος & Μέρμηγκας

Σε μια μικροέρευνα σε σχολείο λαϊκής γειτονιάς της Αθήνας πολύ αργότερα, το 2017, αγόρια και κορίτσια εμπιστεύονται την παιδίατρό τους αλλά αντιστέκονται στο ενδεχόμενο να τους χειρουργήσει γυναίκα

τα εμπόδια στις πανεπιστημιακές σπουδές και τα κορίτσια της εγγράμματης αστικής τάξης

Η εγγραφή στα πανεπιστήμια προϋπέθετε στο μεταίχμιο του 20^ουαιώνα, απολυτήριο Γυμνασίου. Τα κορίτσια που σπούδαζαν, παρακολουθούσαν Παρθεναγωγεία

Τα Παρθεναγωγεία δεν ήταν ισότιμα με τα Γυμνάσια (Αρρένων), οπότε οι ελληνίδες ήσαν θεσμικά αποκλεισμένες απ τα δυο ανώτατα ιδρύματα της χώρας, το Πανεπιστήμιο Αθηνών και το ΕΜΠ

Το πιάνο, οι γλώσσες και η διέξοδος στην Αρσάκειο Παιδαγωγική Ακαδημία για σταδιοδρομία δασκάλας, αποτελούσαν τα μόνα ενδεχόμενα για τη συνέχεια των σπουδών στη χώρα

Τα κορίτσια της αστικής τάξης που ενισχύθηκαν απ το εύρωστο και εγγράμματο οικογενειακό τους περιβάλλον, ξεπέρασαν τα εμπόδια δίνοντας εξετάσεις σε Γυμνάσια Αρρένων με ιδιωτική προγύμναση και έτσι εξασφάλισαν την είσοδό τους στο Πανεπιστήμιο

Ιωάννα Στεφανόπολι, Αγγελική Παναγιωτάτου, Ζωή Μελά, Μαρία Μαρκέτου

Η Ιωάννα Στεφανόπολι, κόρη του δημοσιογράφου Αντωνίου Στεφανόπολι, ήταν η πρώτη φοιτήτρια στη Φιλοσοφική του Πανεπιστημίου Αθηνών, το 1890. Όπως η ίδια αφηγήθηκε δεν άρκεσε το απολυτήριο Γυμνασίου για να καμφθούν οι αντιρρήσεις των θεολόγων μελών της Συγκλήτου, που ισχυρίστηκαν ότι

«το να διαβεί μια γυναίκα το κατώφλι του πανεπιστημίου είναι ανοσιούργημα ανάλογο με το να διαβεί το κατώφλι του ιερού της εκκλησίας»

Η επιρροή του πατέρα της, εκδότη της γαλλόφωνης εφημερίδας Messager d’ Athènes, έκαμψε τις αντιρρήσεις. Αυτό δεν συνέβη με την Φλωρεντίνα Φουντουκλή, που αποκλείστηκε την ίδια χρονιά. Έγινε η πρώτη φοιτήτρια στο Μαθηματικό Αθηνών μετά από σπουδές Παιδαγωγικών στο Βερολίνο

Η Αγγελική Παναγιωτάτου, η πρώτη απόφοιτη της Ιατρικής (1897), η πρώτη υφηγήτρια Ιατρικής (1908), η πρώτη Καθηγήτρια Ιατρικής (1947) και η πρώτη γυναίκα αντεπιστέλλον μέλος της Ακαδημίας Αθηνών (1950), όπως και η επίσης γιατρός νεώτερη αδελφή της Αλεξάνδρα, αντιμετώπισαν και υπερέβησαν το μειονέκτημα των αποφοίτων Παρθεναγωγείων, με εξετάσεις σε Γυμνάσιο Αρρένων

Η κόρη του Παύλου Μελά, Ζωή, αντιμετώπισε ένα επιπλέον πρόβλημα στην πρόθεση να σπουδάσει Χημεία. Ο οικοδιδάσκαλός της Αλέξανδρος Δελμούζος, πρωτοπόρος του Δημοτικισμού, συνηγορώντας στις διαθέσεις του οικογενειακού της κύκλου, της συνέστησε σπουδές φιλολογίας που αρμόζουν καλύτερα στις γυναίκες. Η Ζωή Μελά σταδιοδρόμησε ως ερευνήτρια βιοχημικός στο ελληνικό ινστιτούτο Παστέρ

Η Μαρία Μαρκέτου – Πυλαρινού είναι η πρώτη ελληνίδα που υποστήριξε τη διατριβή της στο Φυσικό, το 1928, με επιβλέποντα τον Δημήτριο Χόνδρο. Σταδιοδρόμησε στο ΑΠΘ ως υφηγήτρια στην έδρα της Φυσικής, το 1947, καθηγήτρια στην έκτακτη αυτοτελή έδρα Φυσικής, το 1953 και την περίοδο 1958-59, αναδείχτηκε ως η πρώτη γυναίκα κοσμήτορας του Πανεπιστημίου

Έχει προηγηθεί, το 1925, η χημικός Αναστασία Αργυρού υποστηρίζοντας τη διατριβή της με επιβλέποντα καθηγητή τον Κ. Ζέγγελη και υπηρέτησε ως επιμελήτρια του εργαστηρίου Ανόργανης Χημείας έως και το ακαδημαϊκό έτος 1932-33

Η Ελένη Κανελλοπούλου είναι η πρώτη απόφοιτος του ΕΜΠ, απ την Αρχιτεκτονική Σχολή, το 1923. Σταδιοδρόμησε στον δημόσιο και στη συνέχεια στον ιδιωτικό τομέα, σχεδιάζοντας με τον άνδρα της Σπύρο Πατρίκιο, εμβληματικά κτήρια απέναντι απ το Αρχαιολογικό Μουσείο της Πατησίων

Η Μαρία Καλαποθάκη, κόρη του στρατιωτικού γιατρού και δημοσιογράφου Μιχαήλ Καλαποθάκη, απέτυχε να εγγραφεί στην Ιατρική και αναγκάστηκε να σπουδάσει αυτή την επιστήμη στο Παρίσι το 1886. Επιστρέφοντας στην Ελλάδα το 1894, υπήρξε η πρώτη γιατρός της χώρας, εκπαίδευσε νοσοκόμες, συμμετείχε στα έκτακτα νοσοκομεία της ελληνοτουρκικής σύρραξης του 1897 και των βαλκανικών πολέμων και συνέδραμε στην υγειονομική περίθαλψη των προσφύγων της Μικρασιατικής, προσφέροντας «όσο τρεις άνδρες»

«μπούλινγκ»

Ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου, λογοτέχνης, διευθυντής της Εθνικής Πινακοθήκης και Ακαδημαϊκός, φοιτητής στην Ιατρική χωρίς να ολοκληρώσει τις σπουδές του αφού τον απορρόφησε η δημοσιογραφία, σκιαγράφησε το κλίμα που αντιμετώπισαν οι πρώτες φοιτήτριες στο ελληνικό Πανεπιστήμιο

«Με την δεσποινίδα Παναγιωτάτου ήμουν συμφοιτητής. Ενθυμούμαι ότι προς αποφυγήν ταραχών έμπαινεν εις το μάθημα ταυτοχρόνως με τον καθηγητήν. Αλλά οι φοιτηταί ήτο αδύνατον να κρατηθούν και το δαιμόνιον της ελληνικής βαρβαρότητος προκαλούσε πάντοτε μίαν στιγμιαίαν συμφωνίαν μπαστουνοκρουσίας. Η κόρη αυτή εν τούτοις είχε την ανδρείαν να σπουδάση ποδοκροτουμένη επί τέσσερα χρόνια»

Ο συστηματικός χρονογράφος της Φυσικομαθηματικής Αθηνών, Ι. Κανδύλης, που έζησε τη σχολή ως φοιτητής Χημείας, απ το 1918 και στη συνέχεια ως βοηθός και επιμελητής, μέχρι το 1939, περιγράφει γλαφυρά την ίδια κατάσταση στη σχολή του

«θα πρέπει να αναφέρω την συμφοιτήτριά μας των Φυσικών Έλλη Γκιταράκου. Πολύ ικανή στις σπουδές της, μα φοβισμένη και ανίκανη να προστατέψη μόνη τον εαυτό της, συνοδευόταν πάντα στα μαθήματα από τον γέρο συνταγματάρχη πατέρα της, αναγκαστικό κι’ εκείνον ακροατή. Έμπαινε μαζί της στην αίθουσα, βλοσυρός κι’ αμίλητος, φορώντας την ταλαιπωρημένη στολή του και σούρνοντας την σπάθα του, που κροτάλιζε στο πλακόστρωτο, και καθόταν δίπλα της, αδιαφορώντας για την καζούρα με την οποία το πλήθος του φοιτητόκοσμου τους υποδεχόταν»

Το ακόλουθο, επίσης ανεκδοτολογικό περιστατικό, σκιαγραφεί την αμυντική στάση που υποχρεούνταν να υιοθετήσουν οι γυναίκες πανεπιστημιακοί. Όταν τον Οκτώβριο του 1947, ο μετέπειτα καθηγητής Αστρονομίας στο Αριστοτέλειο, Λυσίμαχος Μαυρίδης, επέλεξε να παρακολουθήσει, μόνος αυτός, ένα ειδικό μάθημα που πρότεινε η τότε υφηγήτρια Μαρκέτου-Πυλαρινού, την άκουσε να του διευκρινίζει

“κύριε Μαυρίδη, για να μην μας παρεξηγήσουν που είμαστε οι δυό μας, θα φέρνουμε στα μαθήματα και τον επιμελητή μου”

Η Αγγελική Παναγιωτάτου και η αδελφή της μετά την αποφοίτησή τους, επέλεξαν να σταδιοδρομήσουν στην κοσμοπολίτικη Αλεξάνδρεια που επικρατούσε η ευρωπαϊκή ανεκτικότητα για τις γυναίκες γιατρούς. Η Αγγελική εντάχθηκε στο Κυβερνητικό Νοσοκομείο και στο Υγειονομείο (Λοιμοκαθαρτήριο) ως γιατρός – υγιεινολόγος μελετώντας λοιμώδεις ασθένειες της περιοχής. Η Αλεξάνδρα είχε γρήγορο τέλος «… μετά μακράν και επώδυνον νόσον απέθανε εις την Αλεξάνδρειαν εν νεαρωτάτη ηλικία και εν τη αρχή της επιστημονικής της δράσεως…» 

Επιστρέφοντας στην Αθήνα η Αγγελική υποστήριξε την υφηγεσία της μελετώντας 23 περιπτώσεις πανώλης για τις οποίες είχε προσωπική κλινική εμπειρία στην Αίγυπτο

Στο πρώτο μάθημά της (17 Μαρτίου 1911) με παρόντα τον Βενιζέλο εξελίχθηκαν αυτά που περιγράφει και πάλι ο παλιός συμφοιτητής της, Ζ. Παπαντωνίου, την επόμενη στο «Εμπρός». Ο Παπαντωνίου ήταν ανταποκριτής αυτής της εφημερίδας στο Παρίσι απ το 1908 ως το 1911

Κυρίαν Κιουρί Καθηγήτριαν του Πανεπιστημίου Παρισίους 

Κυρία, 

Λαμβάνω την τιμήν να σας αναγγείλω ότι διερχόμενος χθες από το Πανεπιστήμιον της πατρίδος μου – εστίαν φωτός, όπως λέγουν – ήκουσα τας φοβερωτέρας κραυγάς. Ηρώτησα τι συμβαίνει και έμαθα το εξής παρήγορον. Ότι οι φοιτηταί εγιουχάιζαν μίαν υφηγήτριαν που ηθέλησε να παραδώση 

Είσθε εκείνη που ώθησεν εις τα άκρα το αίσχος της γυναικείας προόδου, ανακαλύψασα το ράδιον. Απευθύνομαι επομένως προς σας ως υψίστην έκφρασιν αυτής της ατιμίας. Δεχτήτε παρακαλώ την περιφρόνησίν μου και την είδησιν ότι ημείς οι Έλληνες σας γιουχαΐζομεν 

Ενθυμούμαι το εναρκτήριόν σας μάθημα εις ένα αμφιθέατρον της Σορβόννης. Άνδρες από όλον τον κόσμον, φοιτηταί, καθηγηταί, υφηγηταί, ιατροί, χημικοί, φαρμακολόγοι, μικροβιολόγοι, σκυφτοί με ένα μολύβι κρατούσαν σημειώσεις, ασθμαίνοντας να μαζέψουν τους λόγους που έπεφταν από τα χείλη σας, κυρία! Η αίθουσα ήτο γεμάτη από σιωπήν και από σεβασμόν. Όταν έκλεισαν τα παράθυρα δια να γίνει σκότος και έλαμψεν εις τας χέρια σας ένα μικρόν πρασινωπόν (φως) 

Τόσοι άνδρες αντί να σας γιουχαΐσουν, σας εχειροκρότησαν! Ποία κατάπτωσις! Και εξακολουθήσατε το μάθημα 

Είσθε μάλλον άσχημη, ντυμένη με ένα ταπεινό ρούχο, σεμνή όπως το μεγαλείον, πτωχή όπως η μεγαλοφυία. Τα λόγια σας εστάλαξαν αργά, υπολογισμένα και χρήσιμα. Και το ακροατήριον των ανδρών τα εμάζευε με μολυβδοκόνδυλα, των οποίων η μύτη έτρεχεν ηλεκτρικώς εις το χαρτί 

 Και ήσαν, κυρία μου, άντροι απαξάπαντες. Και τόσοι άντροι μουστακαλήδες ηνέχθησαν να ανακαλύψη το ράδιον γυναίκα. Ηνέχθησαν να διορισθήτε καθηγητής ενός ενδόξου Πανεπιστημίου. Ηνέχθησαν να παραδώσετε. Ηνέχθησαν να σας ακούσουν. Ηνέχθησαν να σας δοξάση με ένα άρθρον ο Πουανκαρέ. Ηνέχθησαν να γίνετε διάσημος εις όλον τον κόσμον. Κρίμα στα μουστάκια των 

Ευτυχώς, κυρία, εδώ επολιτίσθημεν. Χθες μία υφηγήτρια, η οποία εσπούδασεν, η οποία επλήρωσε τέλη, η οποία έγεινεν ιατρός και πληρώνει φόρους ήλθε να παραδώσει. Την εγιουχαΐσαμεν και την ημποδίσαμεν με κάθε τρόπον. Εδώ, κυρά μου, αντροφέρνομε και έχομε μια πήχυ μουστάκι, το οποίον όποιος μασκαράς θέλει, ας έρθει να το θίξη

Εννοούμε να είμεθα άντροι και να σπάσωμε τα μπαστούνια μας εναντίον πάσης γυναικός η οποία θα θελήση να βγη από τον Μενδρεσέ των οσιωτάτων παραδόσεων του Χαρεμίου. Είπαμε ότι αι γυναίκες πρέπει να μένουν καθώς η Γαρούφω της Κούλουρης, η οποία όταν ο άντρος της πηγαίνη στο χωράφι πρέπει να τον ακολουθή εκατό βήματα μακρυά, εκ σεβασμού, αυτή πεζή, ο άντρας της απάνω στο γαϊδούρι 

Τούτο είναι το ιδεώδες της γυναικός δια την Ελλάδα. Η Ευρώπη βαρβαρότοπος ακόμη αγνοών τα έθιμα των Ελληνικών δήμων τρίτης τάξεως, είνε πίσω, και ανέχεται γυναίκες εις το Πανεπιστήμιον και εις τα δικαστήρια 

Κυρία μου, εκ μέρους του Ελληνικού πολιτισμού, εκ μέρους της Ελληνικής συμπεριφοράς, εκ μέρους της Ελληνικής διανοίας, σας διαβιβάζω την αισχίστην μου περιφρόνησιν και σας στέλνω ένα καρεκλόξυλο ή μίαν ράβδον με ρόζους. Όταν χθές απεπειράθη η δεσποινίς Παναγιωτάτου να παραδώση, το ακροατήριο εκραύγαζε 

– Στην κουζίνα! Μείνε στην κουζίνα! 

Ιδού, κυρία μου, το ύψιστον σύμβολον του πολιτισμού δια τας γυναίκας. Από την Ελλάδα βγαίνει και αυτό, πηγήν των φώτων. Στην κουζίνα! Αι γυναίκες πρέπει να κάμνουν κεφτέδες, μόνον κεφτέδες και αιωνίως κεφτέδες 

Σεις εδουλέψατε δεκαπέντε χρόνια και βρήκατε το ράδιον. Αίσχος! Εις δέκα πέντε χρόνια ημπορούσατε να κάμετε 15.000 κεφτέδες και να εκπληρώσετε τον προορισμόν σας 

Ζήτω το Έθνος μου, κυρία. Ζήτωσαν τα Βαλκάνια! Ζήτω η Ανατολή! Και τον κακό σου τον καιρό, διότι είσαι γυναίκα 

Υποσημειούμαι μετά βαθυτάτου σεβασμού, ο ανδρείος Έλλην 

Ζ. ΠΑΠΑΝΤΩΝΙΟΥ

Απ αυτό το χρονογράφημα του 1911, το αλληλέγγυο στα γυναικεία δικαιώματα, δύσκολα θα περνούσε απ το σημερινό «φεμινιστικό πάσο» το σημείο που αντιμετωπίζει την Μαρία Κιουρί ως «μάλλον άσχημη». Τότε ίσως να αποτελούσε αποδεκτό στοιχείο υπεράσπισης επειδή ο τόνος γραφής είναι έντονα σκωπτικός για όσους έχουν «μιαν πήχυ μουστάκι»

Δημοτικισμός, βενιζελισμός και χειραφέτηση

Η υποστηρικτική παρουσία του Βενιζέλου στην πρώτη διάλεξη της Παναγιωτάτου υποδηλώνει τον προοδευτικό χαρακτήρα του ρεύματος που εκπροσώπησε, στην ορμητική αρχική φάση της πολιτικής του πορείας ως Κυβερνήτης της χώρας

Στην τρίτη σελίδα του ίδιου φύλλου της εφημερίδας φιλοξενείται ανταπόκριση για τα γεγονότα

Οι μαγκουροφόροι με ιδεολογικό εργαλείο το «κάτω οι μαλλιαροί», δηλαδή οι Δημοτικιστές, υπερασπίζονταν μαζί με την Καθαρεύουσα και την παλιά τάξη πραγμάτων, στην οποία η γυναίκα ανήκει «στην κουζίνα, στο μωρό». Η Παναγιωτάτου ατάραχη τους κάλυψε με τη μεταλλική φωνή της

Ο υπερασπιστικός Ζαχαρίας Παπαντωνίου υπήρξε βενιζελικός νομάρχης απ το 1912 ως το 1916 και το περίφημο μέχρι σήμερα αναγνωστικό του «Τα Ψηλά Βουνά», διδάχθηκε στα σχολεία για δυόμισι περίπου σχολικά έτη, από τον Ιανουάριο του 1919 ως τον Ιούνιο του 1921. Η πτώση του Βενιζέλου οδήγησε την επαναφορά της Καθαρεύουσας στο Δημοτικό καθώς και τον διωγμό των πρωτεργατών αυτής της μεταρρύθμισης με πρώτο τον καθηγητή της Ζωής Μελά, Αλέξανδρο Δελμούζο. Η έκθεση που απέρριψε «Τα Ψηλά Βουνά» επικαλέστηκε τα διαχρονικά τετριμμένα, δηλαδή τη “συστηματική υπονόμευση των τριών πυλώνων του ελληνισμού: του έθνους, της θρησκείας, της οικογένειας”

Η πρώτη που έσπασε το «άβατο» του Ελληνικού Πανεπιστήμιου, Ιωάννα Στεφανόπολι διορίζεται το 1913 απ τον Βενιζέλο Γενική Διευθύντρια του Αθηναϊκού Πρακτορείου Ειδήσεων, παίζοντας σημαντικό ρόλο στα τραγικά χρόνια του Εθνικού Διχασμού. Ακολουθεί τον Βενιζέλο στη Θεσσαλονίκη και αναλαμβάνει αποστολή στις ευρωπαϊκές πρωτεύουσες για την στήριξη της κυβέρνησης Βενιζέλου ενώ βρίσκεται κοντά του και στην υπογραφή της  συνθήκης των Σεβρών. Το 1920 μετά την ήττα του Βενιζέλου στις εκλογές παραιτείται απ το Αθηναϊκό Πρακτορείο

σήμερα

Την Κυριακή 15 Μαΐου 2022 και μετά το πέρας του 4ου Καποδιστριακού Αγώνα Δρόμου, ακολούθησε η τελετή ονοματοδοσίας των Δρόμων στην Πανεπιστημιούπολη Ζωγράφου

Μεταξύ των άλλων τιμώνται έλληνες επιστήμονες της διασποράς με βαριά ονόματα

Δύο απ τους τιμώμενους πρωταγωνίστησαν σ αυτή αφήγηση, αλλά εξέφρασαν με τις πρακτικές τους μάλλον αποκλίνουσες απόψεις

Δεν είναι κι άσχημα, έστω και αν το οδόσημο του Καραθεοδωρή τον χρονολογεί λανθασμένα (1789 – 1862) αντί (1873 – 1950)

Η ανάρτηση συμβουλεύτηκε τα ακόλουθα 

«Ιωάννα Στεφανόπολι», του Μιχάλη Ψύλλου, πρώην Διευθυντή ΑΠΕ – ΜΠΕ 

Ψηφιακό Αρχείο Ελλήνων Αρχιτεκτόνων

Αγγελική Παναγιωτάτου (1878 – 1954), του Καθηγητή Ιστορίας της Ιατρικής στο ΕΚΠΑ, Σπύρου Μαρκέτου 

The first women physicians in the history of modern Greek medicine, M. Geropeppa,  D. Altis, N. Dedes, M. Karamanou

«Στην κουζίνα, στην κουζίνα», της Παναγιώτας Ατσαβέ

“Οι θεμελιωταί των Φυσικών Επιστημών στη νεώτερη Ελλάδα και η εποχή τους”, του Ι. Κανδήλη

Αφορμή για την ανάρτηση ήταν η ανάδειξη του χρονογραφήματος του Ζ. Παπαντωνίου για την επεισοδιακή διάλεξη της Παναγιωτάτου απ την εφημερίδα “Εμπρός”  και η ψηφιακή μεταγραφή του, απ τον συνοδοιπόρο στους δρόμους γύρω απ το Χημείο της Σόλωνος, Γιάννη Τζαννέτο, με τον οποίο διασταυρωθήκαμε και πάλι ανιχνεύοντας τα ίδια ψηφιακά μονοπάτια μετά από σχεδόν πενήντα χρόνια