Μια ιστορία αντίστασης – Βενετόκλειο, 1925

Το σχολικό έτος 1925 – 1926, η Ιταλική Διοίκηση Κατοχής στα Δωδεκάνησα, επέβαλε την έπαρση της ιταλικής σημαίας στα σχολεία τις ημέρες των ιταλικών εθνικών εορτών.

Οι σχολικές αρχές του Βενετόκλειου Γυμνάσιου στη Ρόδο, ενός απ’ τα τρία σ’ όλα τα Δωδεκάνησα, εξαναγκάστηκαν να υπακούσουν στην εντολή, όχι όμως και οι μαθητές του.

Τρεις απ’ αυτούς, οι τελειόφοιτοι Γαβριήλ Χαρίτος (1907-1990), από τη Σύμη, Νικήτας Παχωπός (1907-1972), επίσης από τη Σύμη και Γεώργιος Χαλκιάς (1907-1978), από τα Σπόα της Καρπάθου κατέβασαν την ιταλική σημαία και στη θέση της ύψωσαν αυτοσχέδια ελληνική.

Χαρίτος, Παχωπός & Χαλκιάς

Οι μαθητές συνελήφθησαν, «νουθετήθηκαν» και οι ελληνικές σχολικές αρχές τους επέβαλαν «αλλαγή σχολικού περιβάλλοντος». Οι δυο πρώτοι, οι συμιακοί, συνέχισαν τις σπουδές τους στο δεύτερο γυμνάσιο των Δωδεκανήσων, στο Πανορμίτειο Σύμης – τρίτο ήταν το Νικηφόρειο στην Κάλυμνο. Ο Χαλκιάς εξαναγκάστηκε να επιστρέψει στην πατρίδα του την Κάρπαθο, χάνοντας την εκπαιδευτική χρονιά 1925-26, αφού εκεί δεν υπήρχε γυμνάσιο. Την επόμενη χρονιά ολοκλήρωσε κι’ αυτός τις σπουδές του στο Πανορμίτειο της Σύμης.

Ο Χαρίτος μετά την αποφοίτησή του σπούδασε εργαζόμενος νομικά στην Αθήνα, πήρε άδεια άσκησης επαγγέλματος απ’ το Πανεπιστήμιο της Πίζας – απαραίτητη προϋπόθεση για να εργαστεί στη Ρόδο. Υπήρξε ο πρώτος εκλεγμένος δήμαρχος Ρόδου και στη συνέχεια εκλέχτηκε, πριν την Δικτατορία, τρεις φορές βουλευτής Δωδεκανήσου με την ΕΡΕ.

Ο Παχωπός σπούδασε επίσης στην Αθήνα χημικός, όπου ξεκίνησε επιχείρηση παρασκευής, εισαγωγής και εμπορίας καλλυντικών. Υπήρξε Προέδρος του Δ.Σ. του πατριωτικού σωματείου “Δωδεκανησιακή Αδελφότης Πειραιώς” που δραστηριοποίησε τους Δωδεκανήσιους της Αττικής τα χρόνια της ύστερης Ιταλοκρατίας.

Ο Χαλκιάς έγινε δάσκαλος στο νησί του. Μετά την συνταξιοδότησή του, το 1966, μετακόμισε στη Νέα Υόρκη, όπου δραστηριοποιήθηκε στα καρπαθιακά ομογενειακά σωματεία.

Η υποστολή της ιταλικής σημαίας αντιμετωπίζεται ως μια απ’ τις εμβληματικές αντιστασιακές δραστηριότητες της Ροδιακής νεολαίας κατά την Ιταλοκρατία. Μνημονεύεται ως λαμπρό επεισόδιο της ιστορίας του Βενετόκλειου, έχει δραματοποιηθεί από την εκπαιδευτικό Μαρία Αρβανιτάκη το 2016 και έχει παρουσιαστεί επανειλημμένα από πολλούς μαθητικούς θιάσους της Ρόδου και της Καρπάθου.

Στις 27 Οκτωβρίου 2016 τοποθετήθηκε αναμνηστική πλάκα της υποστολής της σημαίας απ’ τους τρεις μαθητές, στην είσοδο του σχολείου, που λόγω της τολμηρής τους ενέργειας πριν έναν αιώνα, δεν πέτυχαν να είναι και απόφοιτοι αυτού του σχολείου.

Πότε έγινε η υποστολή;

Το 1926 μαρτυρά η τιμητική πλάκα. Το ίδιο ισχυρίζεται ο γιος ενός απ’ τους τρεις νέους, ο νομικός Ιωάννης Χαρίτος στην εφημερίδα της Ρόδου ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΗ, (ΔΗ. 20/11/2012). Ο ίδιος, μετά από έντεκα χρόνια, ανασκευάζει αυτή την εκτίμηση στην εφημερίδα ΡΟΔΙΑΚΗ (Ρ. 24/08/2023), επικαλούμενος τα πρακτικά του σχολείου. Σύμφωνα με αυτά, η παραγγελία για την ανύψωση της σημαίας κοινοποιήθηκε στον διευθυντή του σχολείου, Δ. Αναστασιάδη, στις 27/10/1925.

Επειδή όμως ακόμα και πρόσφατα υποστηρίζεται ως έτος υποστολής της σημαίας το 1926, πχ. στο Ε. Μουλά, 2020, αναζητήσαμε περισσότερα τεκμήρια για το γεγονός σε ψηφιοποιημένες εφημερίδες απ’ τον Οκτώβριο του 1925 μέχρι και τους πρώτους μήνες του 1926.

Ξεκινώντας απ’ την ΡΟΔΙΑΚΗ

Δεν αναμέναμε ιδιαίτερες αναφορές για το περιστατικό σ’ αυτήν την εφημερίδα, αφού εκδιδόταν στην Ιταλοκρατούμενη Ρόδο και από ανάγκη, επιλογή ή εξαναγκασμό αυτολογοκρινόταν για θέματα εχθρικά προς την Ιταλική Διοίκηση.

Το μόνο δημοσίευμα που θα μπορούσε να συσχετιστεί με την υποστολή της ιταλικής σημαίας στο Βενετόκλειο είναι η επιστολή του διευθυντή του σχολείου, Δημητρίου Αναστασιάδη, προς την διεύθυνση της εφημερίδας, στο φύλλο της 5^ης Ιανουαρίου 1926 (Ρ. 5/1/1926) με ημερομηνία σύνταξης της επιστολής την 28^η Δεκεμβρίου 1925.

Στην επιστολή καταγγέλλει χωρίς να κατονομάζει, άνθρωπο «κατεχόμενο από απύθμενο μίσος» που με αφορμή το επεισόδιο των μαθητών στο Βενετόκλειο, στρέφεται εναντίον του, δημοσιεύει ψεύδη και συκοφαντίες στην αθηναϊκή εφημερίδα ΕΜΠΡΟΣ και στην ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΟ της Αλεξάνδρειας, «θεωρήσας, φαίνεται, στενά τα όρια της μικράς Ρόδου απεφάσισε να μεταφέρει το πεδίον της ευγενούς δράσεως του και εις το εξωτερικόν».

Ο Δ. Αναστασιάδης (1863 – 1951), σπούδασε στην Ευαγγελική Σχολή Σμύρνης, εργάστηκε ως δάσκαλος στο νησί, συνέχισε με υποτροφία σπουδές στη Φιλοσοφική Αθηνών και επανήλθε ως καθηγητής στη Ρόδο. Υπήρξε ο πρώτος και επί σειρά ετών διευθυντής του Βενετόκλειου (1910 – 1912, 1921 – 1936, 1943 – 1945). Το 1913 απελάθηκε μαζί με άλλους ροδίτες της Δημογεροντίας για τη συμμετοχή του σε δημοψήφισμα υπέρ της ένωσης με την Ελλάδα. Υπήρξε ιδρυτικό μέλος και πρόεδρος του αθλητικού και πολιτιστικού συλλόγου «Διαγόρας».

Η προτομή του βρίσκεται στην είσοδο του σχολείου που διεύθυνε μέχρι την ηλικία των 82 ετών.

Η ανοιχτή επιστολή του Αναστασιάδη οδήγησε σε αναζήτηση τεκμηρίων στη ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΟ και το ΕΜΠΡΟΣ των Αθηνών.

Εφημερίδα ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΟΣ

Η εφημερίδα εκδιδόταν στην Αλεξάνδρεια και εξέφραζε τις απόψεις του Δωδεκανήσιου  μεγαλέμπορου και σημαντικού παράγοντα των Δωδεκανησίων της Αιγύπτου, Ιωάννη Καζούλη. Ο Καζούλης, πέραν των προσωπικών δωρεών του, αποτελούσε τον ενδιάμεσο διαχειριστή της οικονομικής βοήθειας του Ελληνικού Κράτους προς τους Έλληνες της Δωδεκανήσου (Γιαννόπουλος, 2021). Επιπλέον, ο Καζούλης  βρισκόταν σε διαρκή και σφοδρή αντίθεση με τον συμβιβαστικό τρόπο που αντιμετώπιζαν ο Μητροπολίτης Ρόδου Απόστολος Τρύφωνος και κάποια μέλη της Δημογεροντίας την ιταλοποίηση των νησιών.

Η είδηση για την υποστολή της ιταλικής σημαίας στο Βενετόκλειο κοινοποιήθηκε στην εφημερίδα με επιστολή απ’ την Ρόδο, στο φύλλο της 7^ης/11/1925. Κάθε φύλλο μέχρι το τέλος του 1925, εξάρει την ενέργεια των μαθητών, καυτηριάζει ως «αξιόμεπτη» και «ενδοτική» τη στάση του γυμνασιάρχη Δημήτριου Αναστασιάδη και του Μητροπολίτη Απόστολου Τρύφωνος, διότι δεν συμπαραστάθηκαν ούτε προστάτεψαν τους πρωτοστάτες μαθητές. Τα ίδια αποδίδουν και στον Έλληνα Πρόξενο Γ. Χαλκιόπουλο. Αυτή την περίοδο οι Ελληνικές Κυβερνήσεις εξομαλύνουν τις σχέσεις της χώρας με την μουσολινική Ιταλία και τη Βρετανία, με επακόλουθο να υποβαθμίζουν τα αλυτρωτικά κινήματα σε Δωδεκάνησα και Κύπρο.

Στο φύλλο της 28^ης/11/1925 καταγγέλλονται πρόξενος και μητροπολίτης διότι κατονόμασαν τον μαθητή Νικήτα Παχωπό ως πρωταίτιο, «λόγω μίσους» προς τον πατέρα του, ιατρό Γεώργιο Παχωπό. Με βάση αυτήν την κατηγορία εξορίζεται στην πατρίδα του πατέρα του, τη Σύμη και συνεχίζει εκεί την τελευταία τάξη του γυμνασίου. Τα ονόματα των Χαρίτου και Χαλκιά δεν έχουν ακόμα προκύψει. Μπορούμε επομένως να υποθέσουμε ως πηγή της πληροφόρησης, πρόσωπα προσκείμενα στην οικογένεια του ιατρού Παχωπού.

Στο επόμενο φύλλο της 12^ης/12/ 1925 αναφέρεται πως όλοι οι μαθητές απείχαν μετά το περιστατικό για τέσσερεις μέρες απ’ τα μαθήματά τους. Εξαναγκάστηκαν να επιστρέψουν σ’ αυτά στις 2/11/1925, υπό την απειλή της διαγραφής τους απ’ τα μαθητολόγια, όπως πρόβλεπε έγγραφο υπογραμμένο απ’ τον γυμνασιάρχη που αναρτήθηκε στην είσοδο του σχολείου. Οι μαθητές που επέστρεφαν, σύμφωνα με το δημοσίευμα, παραπέμπονταν απ’ τον γυμνασιάρχη στον μητροπολίτη και αυτός «τους έβριζε σκαιότατα για το πραξικόπημά τους».

Στο ίδιο φύλλο (12/11/1925) ονοματίζεται και ο δεύτερος των πρωταγωνιστών μαθητών, ο «τελειόφοιτος Χαλκιάς» ως «εξιλαστήριον θύμα». Σύμφωνα με το δημοσίευμα, προσήλθε στο σχολείο, όπου έμαθε ότι απεβλήθη. Τότε ζήτησε αποφοιτήριο για να μεταβεί στη Σύμη, όπως και ο Παχωπός, για να συνεχίσει τις σπουδές του. Ο Αρχιερατικός Επίτροπος της Μητρόπολης τον απέτρεψε, συμβουλεύοντάς τον να επιδιώξει να μείνει στο Βενετόκλειο. Επιστρέφοντας στο σχολείο συνελήφθη από την ιταλική χωροφυλακή και οδηγήθηκε στην πατρίδα του την Κάρπαθο, όπου δεν υπήρχε γυμνάσιο.

Σε όλα τα φύλλα της ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΟΥ που επισκοπήσαμε δεν αναφέρεται το όνομα του Γαβριήλ Χαρίτου, που οι ύστερες αφηγήσεις τον περιγράφουν ως πρωταγωνιστή: «οι Παχωπός και Χαλκιάς σχημάτισαν με τα σώματά τους τη βάση πάνω στην οποία στηρίχθηκε ο Χαρίτος για να κατεβάσει την ιταλική σημαία και να αναρτήσει αυτοσχέδια ελληνική με τον γαλάζιο σταυρό ζωγραφισμένο πάνω σε λευκή μαξιλαροθήκη της μητέρας του».

Στις 2/1/1926 δημοσιεύεται συγχαρητήριο μήνυμα μεγάλου αριθμού μαθητών του Ελληνικού Γυμνασίου Λεμεσού προς τους συμμαθητές τους στο Βενετόκλειο, για την γενναία πράξη τους.

Το αθηναϊκό φύλλο ΕΜΠΡΟΣ

Το ΕΜΠΡΟΣ ήταν ημερήσια αθηναϊκή εφημερίδα που την συγκεκριμένη περίοδο υπεράσπιζε με δυναμισμό τον αλυτρωτισμό των Δωδεκανήσων, λόγω της αντιβενιζελικής γραμμής της, φιλοξενώντας μαχητικά πρωτοσέλιδα άρθρα του επικεφαλής των ελλαδικών Δωδεκανησιακών Συλλόγων, Σκεύου Ζερβού. Ο Ζερβός, γιός σφουγγαρά απ’ την Κάλυμνο, σπούδασε ιατρική στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, το οποίο υπηρέτησε ως υφηγητής μαιευτικής, διέφυγε το 1940 στην Αφρική λόγω της αντι -ιταλικής του δράσης και πέθανε τιμώμενος και πένης στο Ασκληπιείο της Βούλας, περιβαλλόμενος από παλαιούς συναγωνιστές του.

Η αρθρογραφία του Ζερβού εστίαζε στην αντίθεση προς το Αυτοκέφαλο της Δωδεκανησιακής Εκκλησίας και στην εισαγωγή των Ιταλικών σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης, που προωθούσαν οι Ιταλοί και συνεργούσε ο Απόστολος Τρύφωνος. Κυρίως όμως πληροφορούσε τους Έλληνες αναγνώστες για τα βίαια γεγονότα που εξελίσσονταν την ίδια εποχή στην Κάλυμνο. Κατά την επίσκεψη του τότε διοικητή των Δωδεκανήσων De Lago, μαθητές του Νικηφόρειου Γυμνασίου έβαψαν γαλανόλευκους τους τοίχους απ’ όπου θα περνούσε η ιταλική κουστωδία των επισήμων. Για τις αντιστασιακές τους ενέργειες  συλλήφθηκαν, ξυλοκοπήθηκαν και φυλακίστηκαν οι ίδιοι και οι γονείς τους. Τα γεγονότα απασχόλησαν τον ευρωπαϊκό τύπο και οδήγησαν τις ιταλικές αρχές κατοχής σε αμυντικές διευκρινήσεις.

Επομένως, η υποστολή της σημαίας στο Βενετόκλειο αποτελούσε ένα μόνο επεισόδιο μέσα στο γενικότερο κλίμα αντίδρασης προς τους Ιταλούς, με την Μητρόπολη και την Δημογεροντία να δυσκολεύονται να συντονιστούν.

Πέντε μέρες μετά την ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΟ, το ΕΜΠΡΟΣ της 12^ης/11/1925 αναφέρεται στα γεγονότα, κατηγορώντας τον μητροπολίτη για ολιγωρία, ενώ επαναλαμβάνει τα περί στοχοποίησης του Νικήτα Παχωπού, λόγω μίσους του μητροπολίτη κατά του ιατρού πατέρα του.

Επανέρχεται στις 20/12/1926 και κατονομάζει ως πρωταίτιους και αδίκως εκτοπισμένους μόνον τον Παχωπό και τον Χαλκιά.

Δώδεκα μέρες μετά τη ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΟ το ΕΜΠΡΟΣ (Ε. 14/1/1926) κοινοποιεί την συμπαράσταση των πάνω από εκατό Λεμεσιανών μαθητών και την επόμενη μέρα (Ε. 15/1/1926) ενημερώνει τους αναγνώστες του για τη συμπαράσταση 275 μαθητών του Παγκύπριου Εμπορικού Λυκείου Λάρνακας.

Η ροή της πληροφορίας για τα γεγονότα φαίνεται να περνά πρώτα απ’ την Αλεξάνδρεια και την ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΟ και να ακολουθεί η Αθήνα και το ΕΜΠΡΟΣ. Επίσης, οι μαθητές του Ελληνικού Κράτους δεν πληροφορούνται απ’ τους καθηγητές τους για το γεγονός ή δεν αντιδρούν, σε αντίθεση με τους Κυπρίους συμμαθητές τους που τελούν σε παρόμοιο με τους Ροδίτες αποικιακό καθεστώς.

28 Οκτωβρίου 1925

Οι πληροφορίες που παρέχει η ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΟΣ είναι επαρκείς για την χρονολόγηση της υποστολής της σημαίας. Αφού η αποχή που διάρκεσε τέσσερεις μέρες έληξε στις 2/11, θα πρέπει να ξεκίνησε στις 29/10, δηλαδή την επόμενη της 28^ης Οκτωβρίου, ημέρας που ταιριάζει να είναι αυτή που κατέβηκε η τρίχρωμη ιταλική σημαία στο Βενετόκλειο.

Αυτή η ημερομηνία για την επιβολή ανάρτησης της ιταλικής σημαίας στο Βενετόκλειο είναι εύλογη, αφού η επόμενη, 28^η Οκτωβρίου, ήταν μια από τις σημαντικές επετείους της φασιστικής Ιταλίας. Μνημόνευε την πορεία μελανοχιτώνων προς την Ρώμη, το 1922, που εξανάγκασε τον βασιλιά Βίκτωρα Εμμανουήλ να δώσει εντολή σχηματισμού κυβέρνησης στον Μουσολίνι. Σήμερα είναι θεσμικά καταργημένη αλλά όχι και απαξιωμένη απ’ τα ρεύματα που συγκροτούν τις κυβερνητικές πλειοψηφίες στην Ιταλία. Αντίθετα στη χώρα μας αποτελεί την εθνική επέτειο του ΟΧΙ, αφού εκείνη την ημερομηνία του 1940 επέλεξαν ο Ιταλοί να εισβάλουν οι στην Ελλάδα.

Η ίδια ιστορία έναν αιώνα μετά

Το Βενετόκλειο απ’ το 1947 έχει μεταστεγαστεί σε απρόσωπο πορολιθικό κτήριο που οικοδομήθηκε για τις ανάγκες του ιταλικού στρατού. Το όμορφο κτήριο του παλιού Βενετόκλειου με τους κίονες στην είσοδό του, σήμερα στεγάζει το Καζούλλειο Λύκειο. Αριστερά απ’ τους κίονες ο σημερινός επισκέπτης θα αντιμετωπίσει την προτομή του διευθυντή του σε δύσκολους καιρούς, του Δημήτριου Αναστασιάδη. Δεξιά υπάρχει η μαρμάρινη πλάκα που μνημονεύει την υποστολή της ιταλικής σημαίας από τρεις μαθητές του.

η φωτογραφία απ’ τον Νέο Παιδαγωγό, τ. 18

Χωρίς βεβαίως αναφορές για τον τρόπο που αντιμετωπίστηκαν απ’ τον διευθυντή του σχολείου, την Σχολική Εφορία και τον πρόεδρό της, Μητροπολίτη Απόστολο Τρύφωνος, για την παράτολμη ενέργειά τους.

Η ύστερη εξιστόρηση τέτοιων ηρωικών γεγονότων προβλέπει τη συμφιλίωση. Έστω και σε συμβολικό επίπεδο. Συμφιλίωση των δύο απόψεων του Δωδεκανησιακού Αλυτρωτισμού που απέκλιναν στις στρατηγικές και στις μεθόδους. Συμβιβαστική με την Ιταλοκρατία ή μια, αναμένοντας κάποιες ευνοϊκότερες συνθήκες στο μέλλον, αδιαπραγμάτευτα μαχητική η δεύτερη.

Παραδειγματική περίπτωση αυτού του συμβιβασμού αποτελούν τα αγάλματα που υπερασπίζονται τις δυο γωνιές των Προπυλαίων του Καποδιστριακού Πανεπιστήμιου. Στην αριστερή γωνία το άγαλμα του Ρήγα και στην δεξιά του Γρηγόριου του E’. Ο δεύτερος παράγγειλε την απόσυρση του επαναστατικού «Συντάγματος του Ρήγα», σε όποιες περιοχές της Οθωμανικής Επικράτειας μπόρεσε να φτάσει, ένα χρόνο μετά την έκδοσή του και πέντε μήνες μετά τη δολοφονία του Ρήγα, το 1798. Ο Γρηγόριος, με την μαρτυρική δολοφονία του απ’ τις οθωμανικές στις αρχές το 1821, σηματοδότησε την άδοξη κατάληξη των συμβιβαστικών στρατηγικών του Πατριαρχείου, υπέρ των Ορθοδόξων της Αυτοκρατορίας.

Για την επιμονή να προσδιορίζεται ως έτος υποστολής της ιταλικής σημαίας απ’ τους τρεις μαθητές το 1926 αντί του 1925, θα αποφύγουμε αστήρικτες ή συνομωσιολογικές ερμηνείες. Θα περιοριστούμε στο ότι η χρονολόγηση ένα έτος μετά τα γεγονότα, δυσκόλεψε την ανάδειξη των τεκμηρίων που παρατέθηκαν εδώ.

Ο Γαβριήλ Χαρίτος απουσιάζει, όπως είδαμε, απ’ τις πρώτες εν θερμώ αφηγήσεις της υποστολής της ιταλικής σημαίας. Ποιος ν’ ασχοληθεί με τ’ ορφανό ενός συμιακού δύτη που μετοίκησε με την μητέρα του στη Ρόδο για να επιβιώσει; Πρώτα χρειάστηκε να διανύσει την προσωπική διαδρομή ως δημόσιο πρόσωπο μετά το 1932, ως μαχητικός δικηγόρος, ως φυλακισμένος αντιστασιακός απ’ τους Ιταλούς, ως δήμαρχος και βουλευτής και μετά αποκαταστάθηκε ο ρόλος του στην μικρή ιστορία που αφηγηθήκαμε. Αυτήν μάλιστα την μαθητική ιστορία επιλέγουν να μνημονεύουν με το μέτρο που της αρμόζει και οι επίγονοί του, γιός και εγγονός.

Η ανασυγκρότηση της ιστορίας επιχείρησε να αναδείξει την σύνθετη φύση αυτών των συμβάντων, που όμως καθόλου δεν σκιάζουν το ακροτελεύτιο μήνυμα του Μανώλη Γλέζου που απέστηλε στις 27/10/ 2016, τότε που αποκαλύφθηκε η μαρμάρινη πλάκα στην είσοδο του Βενετόκλειου:

… να στείλουμε το μήνυμα, ότι αυτή η λεπτή γραμμή της Αντίστασης, συνεχίζει το ταξίδι της προς το μέλλον

Η ανάρτηση αναζήτησε τεκμήρια σε δημοσιεύσεις απ’ τα ακόλουθα φύλλα της εφημερίδας ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΟΣ, της Αλεξάνδρειας:

Δ. 7/11/1925, Δ. 14/11/1925, Δ. 21/11/1925, Δ. 28/11/1925, Δ. 12/12/1925, Δ. 2/1/1926 

Στα φύλλα του αθηναϊκού ΕΜΠΡΟΣ:

Ε. 12/11/1925, Ε. 7/12/1925, Ε. 8/12/1925, Ε. 9/12/1925, Ε. 12/12/1925, Ε. 15/12/1925, Ε. 19/12/1925, Ε. 20/12/1925, Ε. 21/12/1925, Ε. 23/12/1925, Ε. 28/12/1925, Ε. 29/12/1925, Ε. 9/1/1926, Ε. 14/1/1926, Ε. 15/1/1956

Στα φύλλα της ΡΟΔΙΑΚΗΣ, Ρ. 5/1/1926, Ρ. 24/08/2023

Στο φύλλο της ροδιακής εφημερίδας ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΗ, ΔΗ. 20/11/2012

Στο άρθρο της Ευαγγελίας Μουλά, «Βενετόκλειο, όνομα βαρύ σαν Ιστορία», Νέος Παιδαγωγός, τεύχος 18, 2020,

Στη διατριβή του Δημήτριου Β. Γιαννόπουλου, Ιταλοκρατία στα Δωδεκάνησα, 1923 – 1936, Εκπαίδευση – Γλώσσα – Αρχαιολογία, 2021

Στην ανάρτηση, Εκπαίδευση σε ανήσυχους καιρούς – Βενετόκλειο Γυμνάσιο Ρόδου, 1916, ylikonet, 2024

 Όλα τα τεκμήρια και οι αναφορές είναι ψηφιοποιημένες, με ελεύθερη πρόσβαση στο διαδίκτυο.