Επιστημολογικά λάθη σε ταινία μικρού μήκους…

Επιστημολογικά λάθη σε ταινία μικρού μήκους που αναφέρεται στην επιστημολογία

Πρόσφατα παρακολούθησα την ταινία μικρού μήκους The Skeptic Movie η οποία κατά κύριο λόγο θίγει επιστημολογικά ζητήματα (κατά άλλους: ζητήματα σχετικά με τη Φύση της Επιστήμης).

Αρχικά να αναφέρω ότι πρόκειται για μια καλή προσπάθεια επικοινωνίας του σεναριογράφου με το κοινό του, η οποία έχει σκοπό να φέρει στο προσκήνιο το πως λειτουργεί η επιστήμη και η επιστημονική σκέψη. Ωστόσο, δεν μπορώ να παραβλέψω κάποια επιστημολογικά λάθη που έχουν γίνει και με την ευκαιρία να προκαλέσω έναν γόνιμο διάλογο μεταξύ μας.

1^η παρατήρηση

Στο 1:04 αφήνεται να εννοηθεί (ή ενισχύεται) η εναλλακτική αντίληψη ότι υπάρχει ΜΙΑ επιστημονική μέθοδος η οποία αποτελείται από συγκεκριμένα βήματα (παρατήρηση, υπόθεση, πρόβλεψη, πείραμα, αποτέλεσμα). Μάλιστα η διάλεξη γίνεται σε ένα αμφιθέατρο που παραπέμπει σε πανεπιστημιακό χώρο και φαίνεται να απευθύνεται σε ενήλικες φοιτητές. Συγκεκριμένα μέσα στο βίντεο αναφέρεται ότι η προαναφερθείσα σειρά βημάτων είναι ένας: «εξαιρετικά αυστηρός και μεθοδικός τρόπος για να καταλήγουμε σε επιστημονικές θέσεις».

Ο αντίλογος:

Δεν υπάρχει μία συγκεκριμένη μέθοδος-οδηγός (η οποία να αποκαλείται επιστημονική μέθοδος) και να ακολουθείται βήμα προς βήμα από όλους τους επιστήμονες-ερευνητές. Συχνά υπάρχει η πεποίθηση ότι υπάρχει μια συγκεκριμένη διαδικασία-βήματα (όπως αναφέρεται στον οδηγό εκπαιδευτικού στο σχολικό βιβλίο Φυσικής της Α λυκείου) τα  οποία λειτουργούν κατευθυντικά σε όλες τις επιστημονικές έρευνες. Κάτι τέτοιο όμως είναι λανθασμένο. Οι επιστήμονες ενδεχομένως να ερευνούν μέσω πειραμάτων, ή να παρατηρούν συστηματικά ένα φαινόμενο (π.χ. Αστρονομία) ή να βγάζουν συμπεράσματα από τη μελέτη της βιβλιογραφίας ή να αναλύουν τα δεδομένα άλλων ερευνητών. Όπως καταλαβαίνετε, υπάρχουν διαφορετικοί επιστημονικοί κλάδοι ή επιστημονικοί τομείς (π.χ. φυσική, χημεία, βιολογία) που όλοι τους χρησιμοποιούν διαφορετικές μεθόδους και πρότυπα για την ανάπτυξη της επιστημονικής γνώσης. Έτσι, δεν υπάρχει κάποια συγκεκριμένη αλληλουχία βημάτων η οποία να οδηγεί τους ερευνητές στη γνώση και ούτε μπορεί να υπάρξει (μέγα παράδειγμα είναι η επιστήμη της Αστρονομίας στην οποία δεν είναι δυνατό να γίνει πείραμα αλλά μόνο παρατηρήσεις).

Αν θέλουμε να είμαστε περισσότερο ακριβείς, ας μιλάμε για “κοινές επιστημονικές διαδικασίες” που ακολουθούν οι επιστήμονες στις έρευνες τους αλλά όχι για προ-καθορισμένα βήματα.

Επίσης, η επιστημονική πρόοδος δεν είναι μια γραμμική διαδικασία. Αν και υπάρχουν κοινές επιστημονικές διαδικασίες (όπως αναφέρθηκε), ωστόσο αυτές δεν εφαρμόζονται με τη σειρά που αναφέρθηκαν στην ταινία. Για παράδειγμα, μια επιστημονική έρευνα ενδεχομένως να ξεκινήσει από τυχαίες μεταβολές σε μια πειραματική διαδικασία χωρίς να προηγηθεί οποιαδήποτε υπόθεση για το τι μπορεί να συμβεί. Αυτό που παραμένει πάντα σταθερό σε μια επιστημονική έρευνα είναι οι παρατηρήσεις μας και εάν πρόκειται για πειραματική έρευνα, τότε παραμένει σταθερό και το πείραμα.

2^η παρατήρηση

Στο 1:38 αναφέρεται ότι: «μια υπόθεση μέσω πειράματος…αναβαθμίζεται σε επιστημονική θεωρία».

Ο αντίλογος:

Η Γενική Θεωρία της Σχετικότητας (ΓΘΣ) (η οποία διατυπώθηκε από τον Αϊνστάιν ως μια θεωρία για τη βαρύτητα) διατυπώθηκε με σκοπό (μεταξύ άλλων) να δώσει διέξοδο στη Νευτώνεια Μηχανική η οποία δεν μπορούσε σε εξηγήσει τη μετατόπιση του Περιηλίου του Ερμή. Επομένως, όπως καταλαβαίνετε, είναι δυνατό να υπάρξει μια επιστημονική θεωρία η οποία δεν στηρίζεται σε πειραματικά ευρήματα. Όπως ξέρουμε στην περίπτωση της ΓΘΣ, παρά μόνον πολύ αργότερα επινοήθηκαν πειραματικές διαδικασίες οι οποίες επιβεβαίωσαν τη διατύπωση της θεωρίας (όπως π.χ. το πρόσφατο παράδειγμα της ύπαρξης βαρυτικών κυμάτων, Νόμπελ Φυσικής το 2017).

3^η παρατήρηση

Στο 3:47 γίνεται λόγος για τη μεροληψία που υπάρχει στην επιστήμη. Αν και συμφωνώ με αυτό, ωστόσο διαφωνώ με τον τρόπο που επιλέγεται να παρουσιαστεί στην ταινία καθώς δημιουργεί παρερμηνείες. Στην ταινία, αναφέρεται ότι: «είναι εύκολο να καταλήγουμε σε ένα πιστεύω το οποίο δεν απαιτεί διάβασμα και δαπάνη ενέργειας για την κατανόηση του». Θα ήθελα σε αυτό το σημείο να πω ότι η επιστημονική γνώση είναι ένα προϊόν κοινωνικής διαπραγμάτευσης. Επίσης διαθέτει και πολιτιστική συνιστώσα. Τα παραπάνω δυο σημαίνουν αφενός οτι κάθε επιστημονικό προϊόν επηρεάζεται από την επικοινωνία μεταξύ των επιστημόνων και την άσκηση δημόσιας κριτικής (διαδικασίες οι οποίες χρησιμεύουν στην ενίσχυση της αντικειμενικότητας των επιστημόνων). Μια τέτοια διαδικασία είναι η «διπλή τυφλή αξιολόγηση» από ομότιμους επιστήμονες πριν γίνει κάποια δημοσίευση στα επιστημονικά περιοδικά. Αφετέρου, η άσκηση της επιστήμης εντάσσεται σε ένα ευρύτερο πολιτιστικό περιβάλλον και αυτό σημαίνει ότι επηρεάζει και επηρεάζεται από τον κοινωνικό ιστό, την ευρύτερη κοσμοθεωρία, τις δομές εξουσίας, τη φιλοσοφία, τη θρησκεία, τους οικονομικούς και τους πολιτικούς παράγοντες. Οι εν λόγω επιρροές αναπόφευκτα εκδηλώνονται ως δημόσια χρηματοδότηση για επιστημονική έρευνα και σε ορισμένες περιπτώσεις σε καθολική αποδοχή ή όχι των επιστημονικών εξηγήσεων των φυσικών φαινομένων.