Υψηλάντης: πρώτα στις λίμνες του Μίσιγκαν και μετά στην Κωπαΐδα

Α. Παπάζογλου & Γ. Φασουλόπουλος

η αμφισβήτηση της τουρκικής υπεροπλίας (1822)

Η εκστρατεία του Δράμαλη (Ιούνιος – Οκτώβριος 1822) επιδίωξε την καταστολή της Επανάστασης του 1821 στο Μοριά, εκεί δηλαδή που πέτυχε να φουντώσει. Αντιμετωπίστηκε απ’ τον αδιαμφισβήτητο στρατηγικό νου της Επανάστασης, τον Θεόδωρο Κολοκοτρώνη (1770 – 1843) με καταστροφή της αγροτικής παραγωγής, με τη δημιουργία αντιπερισπασμών, όπως η κατάληψη του κάστρου του Άργους και με την οργάνωση της παγίδευσης των τούρκων σε μέρος πρόσφορο, στα Δερβενάκια.

το κάστρο του Άργους την περίοδο του 1821

Ο αντιπερισπασμός στο κάστρο του Άργους θεωρήθηκε παρακινδυνευμένο εγχείρημα και οι ολίγοι πρόθυμοι να επιχειρήσουν απαίτησαν απ’ τον Κολοκοτρώνη να συμμετάσχουν «το παιδί το δικό σου και του Μπέη – Μαυρομιχάλη και τον αγιουτάντε του Πρίγκιπα», δηλαδή και ο υπασπιστής του Δ. Υψηλάντη. Μετά απ’ αυτά, ο Υψηλάντης εθελοντικά αποδέχτηκε να τεθεί επικεφαλής της κατάληψης του κάστρου αλλά ο Κολοκοτρώνης διαφώνησε: «δεν είναι δική σου δουλειά αυτή, Πρίγκιπα». Τελικά την άμυνα και την αναίμακτη αποχώρηση (απ’ τις 10 ως τις 24 Ιουλίου 1822) διεύθυνε ο Δημήτριος Υψηλάντης έχοντας μαζί του τον Πάνο Κολοκοτρώνη (1800 – 1824) και τους Γεωργάκη (1800 – 1831) και Ιωάννη  (1804 – 1825) Μαυρομιχάλη.

Πεδίο του Άρεως, στη «λεωφόρο των Ηρώων του 1821»

Με όχημα το αμερικάνικο φιλελληνικό ρεύμα η πληροφορία για την επιτυχή απόκρουση της στρατιάς του Δράμαλη το 1822 έφτασε μέχρι τον ποταμό Χιούρον, στις λίμνες Χιούρον & Μίσιγκαν, ως ένδειξη πως η Ελληνική Επανάσταση αντέχει.

Την ίδια εποχή επιχειρήθηκε η ενοποίηση τριών οικισμών εκατέρωθεν του ποταμού Χιούρον, ενός ινδιάνικου, ενός γαλλόφωνου και ενός αγγλόφωνου, από τον μεγάλης επιρροής στην περιοχή του Ντιτρόιτ δικαστή Woodward.

Ο Angustud Brevoort Woodward (1774 – 1827) ήταν εκκεντρικός – έπαιρνε το λουτρό του πάνω σε κάθισμα εκτεθειμένο στη βροχή, είχε γνώση της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας και καθοδήγησε την ίδρυση του Πανεπιστημίου του Μίσιγκαν το 1817, στο Ντιτρόιτ. Ο Woodward υπήρξε συνομιλητής του Πρόεδρου Thomas Jefferson (1743 – 1826), που είχε γνωρίσει τον Κοραή όταν ήταν πρέσβης στο Παρίσι και αλληλογράφησε μαζί του το 1825 σχετικά με την πρόοδο της Ελληνικής Επανάστασης.

Με νονό τον  Woodward, προέκυψε το 1825 απ’ την ενοποίηση των τριών οικισμών η πόλη με το δυσκολοπρόφερτο όνομα Ypsilanti, μια απ’ τις λίγες που πήρε όνομα προσώπου που βρίσκονταν στη ζωή, δεν είχε επισκεφτεί ποτέ την Αμερική, ούτε είχε καμία σχέση με την περιοχή.

Η πόλη έχει σύμβολο έναν φαλόσχημο υδατόπυργο του 1890. Μπροστά του βρίσκεται η προτομή του Δημήτριου Υψηλάντη, φιλοτεχνημένη το 1928 απ’ τον γεννημένο στην Ελλάδα γλύπτη Christoforos Nastos.

Η πρόοδος της πόλης συνδέθηκε με την αυτοκινητοβιομηχανία της περιοχής του Ντιτρόιτ. Αυτή η τεχνογνωσία ευνόησε την ανάπτυξη στο  Ypsilanti του ευρηματικού σχεδιαστικά αλλά όχι το ίδιο επιχειρηματικά αυτοκινήτου Tucker-48, από τον Preston Tucker (1903 – 1956).

Την ιστορία του Tucker την αφηγήθηκε ο Coppola με το φιλμ του 1988, «ο άνθρωπος και τ’ όραμά του».

Στο Ypsilanti ιδρύθηκε το 1960 η μετέπειτα διεθνής φίρμα «Domino’s Pizza» κοντά στις εγκαταστάσεις του τοπικού πανεπιστήμιου Eastern Michigan University που ξεκίνησε τη λειτουργία του το 1849.

Σήμερα η πόλη έχει 20.000 κατοίκους και εφάπτεται με το Ανν Άρμπορ των 100.000 κατοίκων, όπου εδρεύει το διεθνώς αναγνωρίσιμο Πανεπιστήμιο του Μίσιγκαν απ’ το 1837, μετά τη μεταφορά του εκεί απ’ το Ντιτρόιτ.

«Στρατηγέ, τι ζητούσες στη Λάρισα, συ ένας Υδραίος;»

ρωτά ο ποιητής Εγγονόπουλος τον στρατηγό Μπολιβάρ στο ομώνυμο ποίημα

Στο ίδιο υπερβατικό ερώτημα προς τον στρατηγό Δημήτριο Υψηλάντη απάντησε αντ’ αυτού ο W. A. McAndrews, το 1895:

«όχι! δεν είναι τοπικό ινδιάνικο όνομα. Τα ελληνικά ονόματα αντιπροσωπεύουν τον πολιτισμό, την ομορφιά και την ευγένεια. Την εποχή της υιοθέτησης του τοπωνυμίου, ονόματα όπως Mavrocordato, Marco Bozzaris, Colvetroni & Ypsilanti βρίσκονταν στα χείλη του καθενός».

Αυτός ο Colvetroni θα πρέπει να είναι ο Κολοκοτρώνης.

Το ίδιο τοπωνύμιο χρησιμοποιήθηκε αργότερα και σε άλλες δύο περιοχές των ΗΠΑ, στη Βόρεια Ντακότα και την Τζόρτζια.

Το Ypsilanti στη Βόρεια Ντακότα κατοικείται από 150 άτομα, σύμφωνα με απογραφή του 2010. Ιδρύθηκε το 1882 από αποίκους που ξεκίνησαν απ’ το Ypsilanti του Μίσιγκαν όταν επεκτάθηκε η σιδηροδρομική σύνδεση προς δυσμάς.

Το Ypsilanti της Τζόρτζια, ένα σταυροδρόμι με πέντε σπίτια είναι ουσιαστικά ένα ταχυδρομικό κουτί, που μετονομάστηκε από Red Bone σε Ypsilanti, το 1883, για απροσδιόριστους λόγους αλλά με έμπνευση απ’ τη συνονόματη πόλη του Μίσιγκαν, ισχυρίζεται ο Derek Spinei.

Πέτρα Βοιωτίας, η τελευταία μάχη της Επανάστασης (1829)

Την περίοδο του 1829 επιδιώκεται η απομάκρυνση των Τούρκων απ’ τις οχυρές θέσεις των πόλεων της Στερεάς, προκειμένου να καθοριστούν από τις Μεγάλες Δυνάμεις σύνορα ευνοϊκά για την Ελλάδα. Ο Υψηλάντης, ως στρατάρχης, επιχειρεί στην Αττικοβοιωτία επιδιώκοντας την ελευθέρωση των Θηβών με τα κάστρα Αθηνών και Χαλκίδας, δηλαδή την Ακρόπολη και τον Καράμπαμπα, σε τούρκικα χέρια. Οι αψιμαχίες στην ευρύτερη περιοχή κωδικοποιήθηκαν απ’ την έκφραση του ιστορικού Σπυρίδωνος Τρικούπη, πατέρα του Χαρίλαου, «πολλή πυρῖτις ἐκάη, ἀλλ’ ὀλίγον αἷμα ἐχύθη». Επιπλέον, επειδή οι μισθοί των στρατιωτών καθυστέρησαν υπερβολικά, αυτοί εγκατέλειψαν το θηβαϊκό στρατόπεδο το καλοκαίρι του 1829, αφήνοντας τον Υψηλάντη στρατάρχη αποκλειστικά του εαυτού του.

Θήβα, την περίοδο του 1821

Όμως η χωρίς αντίσταση κάθοδος του Ασλάν Μπέη προκειμένου να συνοδεύσει πολεμιστές από Αττική και Βοιωτία προς την Αδριανούπολη, για να συνδράμουν στην αντιμετώπιση των Ρώσων κατά τον εξελισσόμενο Ρωσοτουρκικό πόλεμο του 1828–1829, εξανάγκασε την κυβέρνηση του Καποδίστρια να εξασφαλίσει τα καθυστερούμενα και ενεργοποίησε τους έλληνες πολεμιστές, που επανήλθαν και οργάνωσαν άμυνα στην περιοχή Πέτρα, μεταξύ Αλίαρτου και Λιβαδειάς.

Πέτρα ονομαζόταν μια απότομη απόληξη του Ελικώνα δίπλα στις τότε όχθες της λίμνης Κωπαΐδας, πριν την αποξήρανσή της (1880 – 1931) που άφηνε ένα στενό πέρασμα προς τη Λιβαδειά. Προφανώς, σήμερα λίγα θυμίζουν την τότε τοπιογραφία, όπως ο καταρράκτης πάνω απ’ το χωριό Σιάχος, που απ’ το 1928 ονομάζεται Πέτρα και έχει σήμερα 350 κατοίκους.

Η ανάσχεση των τούρκων στην Πέτρα, κυρίως όμως η επείγουσα ανάγκη μετάβασης απ’ την Αθήνα προς την Αδριανούπολη, εξανάγκασαν τον Ασλάν Μπέη να συνυπογράψει με τους έλληνες το πρώτο επίσημο σύμφωνο συνθηκολόγησης του Πολέμου της Απελευθέρωσης, αναγνωρίζοντας τους έλληνες ως νόμιμους και ισότιμους συνομιλητές. Το σύμφωνο υπογράφηκε στη Μονή του Αγίου Νικολάου, του 10^ου αιώνα, πάνω απ’ το χωριό Βρασταμίτες.

Οι Βρασταμίτες απ’ το 1953, με 350 εγγεγραμμένους κατοίκους, μετονομάστηκαν προς τιμή του στρατηγού ως Υψηλάντης.

στην πλατεία του χωριού Υψηλάντης

πως προκύπτουν τα τοπωνύμια;

Το Ypsilanti στο Μίσιγκαν, αποτελεί ίσως τη μόνη περίπτωση που διαπιστώσαμε να τιμάται η Ελληνική Επανάσταση με τοπωνύμιο στις ΗΠΑ. Απ’ τις 19 πόλεις με το όνομα Byron στις ΗΠΑ, μόνον οι 7 αναφέρονται στον μεγάλο εγγλέζο ποιητή. Τα υπόλοιπα τοπωνύμια αποδόθηκαν προς τιμή … συνονόματων. Ο Λόρδος Μπάιρον (1788-1824) υπήρξε πληθωρική προσωπικότητα και ο παγκόσμιος μύθος του οικοδομήθηκε κυρίως για το ελευθέριο και αντισυμβατικό πνεύμα του όσο και για το ισχυρό στίγμα του στη ρομαντική ποίηση. Η συστράτευσή του με τους καρμπονάρους και τους έλληνες επαναστάτες αποτελεί μια μόνο απ’ τις εκδοχές της πολυσχιδούς ζωής του που τον ανέδειξε ως τον πιο φημισμένο βρετανό του 19^ου αιώνα.

Το Ypsilanti στο Μίσιγκαν, απέκτησε το τοπωνύμιο που συζητάμε επτά χρόνια πριν τον θάνατό του Υψηλάντη. Η αντίστοιχη αναγνώριση στη χώρα που ο «Πρίγκιπας» συνέβαλε με σεμνότητα και ανιδιοτέλεια, όπως καταγράφουν έλληνες και ξένοι ιστορικοί αυτής της περιόδου, συντελέστηκε 119 χρόνια μετά από τον θάνατό του.

Υποθέτουμε ότι απαιτείται χρόνος για να γίνουν αποδεκτές προσωπικότητες που συμμετείχαν σε επαναστάσεις και στις αναπόφευκτες συνακόλουθες εμφύλιες διαμάχες στις περιοχές που έδρασαν. Εξ άλλου η Γαλλική Επανάσταση μας έμαθε ότι οι επαναστάσεις τρώνε τα παιδιά τους. Αντίθετα, οι πρωταγωνιστές επαναστάσεων μπορούν ευκολότερα να γίνουν αποδεκτοί ως σύμβολα σε άλλους τόπους, όπου η ηρωική – υπερβατική διάσταση της προσωπικότητάς τους, δεν θαμπώνεται από τα “οικεία τραύματα”.

Για παράδειγμα, οι πόλεις των ΗΠΑ που πήραν το όνομα του προέδρου Αβραάμ Λίνκολν (1809 – 1865), πρωτεργάτη του Αμερικανικού Εμφύλιου (1861-1865), εντοπίζονται κυρίως στην περιοχή του  εκβιομηχανιζόμενου τότε Αμερικάνικου Βορά, όπως δείχνει ο επόμενος χάρτης. Στην περιοχή δηλαδή που επωφελήθηκε απ’ την κατάληξη του Αμερικανικού Εμφύλιου, με  τον αποικιοκρατικό, “λευκό” Νότο να επικαλείται μέχρι και σήμερα τα τραύματα αυτής διένεξης.

Οι έποικοι στις ΗΠΑ αντιμετώπισαν τους τοπικούς πολιτισμούς με την αντίληψη «Πολιτισμός ή Θάνατος», σύμφωνα με τον ταξιδευτή και συγγραφέα Μπρους Τσάτουιν. Η αρχαία ελληνική παράδοση, με την μυθική της διάσταση ήταν απ’ αυτές που επιλέχθηκαν ως οχήματα “εκπολιτισμού”. Έτσι πολλές πόλεις στις ΗΠΑ έχουν ελληνικά ονόματα.

Στον επόμενο χάρτη σημειώνονται 28 πόλεις με τοπωνύμιο Athens και 19 με τοπωνύμιο Sparta, αποκαθαρμένες πλέον και οι δύο απ’ το άγος του Πελοποννησιακού Πόλεμου, η μια ως έμβλημα πολιτισμού και η άλλη ως σύμβολο πολεμικής αρετής.

Όπου εποικούν διαχρονικά οι πιονιέροι, τα κριτήρια ονοματοδοσίας των πόλεων που δημιουργούνται είναι πολυποίκιλα και σε κάποιες περιπτώσεις αναπάντεχα.

Θα υποστηρίξουμε αυτή την άποψη με αναφορά στις πόλεις New Smyrna και Smyrna, η πρώτη στη Φλόριντα και η δεύτερη στη Τζόρτζια.

Η New Smyrna, με 28000 κάτοικους σήμερα, θεωρείται πόλη του σερφινγκ αλλά και με τις περισσότερες αναλογικά επιθέσεις καρχαριών σε λουόμενους παγκοσμίως. Ιδρύθηκε το 1768, δηλαδή 165 χρόνια πιο πριν απ’ τον ομώνυμο δήμο των Νοτίων Προαστίων της Αθήνας.

Ο περιπετειώδης σκωτσέζος γιατρός Dr Andrew Turnbull (1718–1792) πρόξενος της Αγγλίας στη μικρασιατική Σμύρνη, οργάνωσε εποικισμό στο Νέο Κόσμο με 1300 αποίκους, μικρασιάτες, νησιώτες των Κυκλάδων και της Κρήτης, πελοποννήσιους απ’ την Μεθώνη και την Κορώνη, πολίτες απ’ το Λιβόρνο, κορσικανούς και καταλανούς απ’ τη Μινόρκα των Βαλεαρίδων. Η αποικία ονομάστηκε έτσι προς τιμή της γαλλίδας γυναίκας του Turnbull, της Maria Gracia Dura Bin, κόρης γάλλου εμπόρου, επειδή αυτή γεννήθηκε στη Σμύρνη.

Η Smyrna, που βρίσκεται στον εξωτερικό δακτύλιο της Ατλάντα με 51000 κατοίκους σήμερα, προέκυψε ως πόλη μετά το 1872. Αναπτύχθηκε πάνω σε πεδίο μαχών του Αμερικανικού Εμφύλιου και το όνομά της αναφέρεται σε μια απ’ τις επτά εκκλησίες του βιβλίου της Αποκάλυψης του Ιωάννη, την εκκλησία της Σμύρνης. Αυτή την εκκλησία τιμούσε και σ’ αυτήν αναφερόταν μια θρησκευτική οργάνωση που συμμετείχε στην αρχική εποίκιση της περιοχής.

Στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος μετά την Επανάσταση, πριν την έλευση των μικρασιατών προσφύγων, δεν προέκυψε ανάγκη εξεύρεσης νέων τοπωνυμίων, αλλά επιδιώχθηκε η μετονομασία των τουρκικών, σλάβικων, λατινότροπων και αρβανίτικων σε τοπωνύμια συμβατά με το νέο αφήγημα.

Στη διαχρονική επιτροπή μετονομασιών συμμετείχαν γλωσσολόγοι, γεωγράφοι, αρχαιολόγοι και λαογράφοι της εποχής τους. Ενδεικτικά, στην επιτροπή του 1909 εργάστηκαν ο γνωστός λαογράφος Ν. Γ. Πολίτης, ως πρόεδρος, και το έργο της εύρεσης «εύηχων και όμορφων» ονομάτων ανέλαβαν επιφανείς καθηγητές πανεπιστημίου, όπως ο Σπ. Λάμπρος (ιστορικός), ο Γ. Χατζηδάκις (γλωσσολόγος), ο Γρ. Βερναρδάκης (φιλόλογος), ο Χρ. Τσούντας (αρχαιολόγος), ο Π. Καββαδίας (αρχαιολόγος), ο Κ. Ν. Ράδος (καθηγητής Ναυτικής Ιστορίας) και ο λόγιος Δ. Γρ. Καμπούρογλου.

Στο διαχρονικό εγχείρημα των μετονομασιών υπήρξαν συχνά διαφωνίες, τις οποίες συνοψίζει η καταγραφή του Ινστιτούτου Ιστορικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών, απ’ όπου αντλήθηκαν όλα τα σχετικά.

Ενδεικτικές επιτυχείς μετονομασίες του 1833, είναι το Βραχώρι που μετονομάστηκε σε Αγρίνιο, το Ζητούνι σε Λαμία και τα Σάλωνα σε Άμφισσα, χωρίς να εκλείψουν απ’ τη συλλογική μνήμη και τα προηγούμενα τοπωνύμια. Παραδείγματα αποτυχιών αποτελούν η προσπάθεια μετονομασίας των Σπετσών σε Τιπάρηνο, του Καρπενησίου σε Καλλιδρόμη και της Μονεμβάσιας σε Επιδαύρου Λιμηρά, με ονόματα που δεν έγιναν αποδεκτά και σήμερα παραπέμπουν σε “άγνωστους τόπους”.

Μάθαμε για την ύπαρξη της πόλης Ypsilanti σε δημοσίευμα για κάποια γενέθλια του τραγουδοποιού και ηθοποιού Τζέιμς Νιούελ Όστερμπεργκ Τζούνιορ, γνωστού ως Ίγκι Ποπ, που γεννήθηκε στις 21 Απριλίου 1947 κάπου εκεί κοντά και μεγάλωσε σ’ αυτή την πόλη του Μίσιγκαν.

Απαντήσαμε αρκετές ελληνοαμερικάνικες ηλεκτρονικές δημοσιεύσεις που αναζητώντας ελληνική συμμετοχή στην ίδρυση της πόλης Ypsilanti, αναφέρουν με επιφύλαξη αλλά παράλληλα χωρίς να την σχολιάζουν ως ανέκδοτο, την υπόθεση περί συμμετοχής του Δ. Υψηλάντη, που  γεννήθηκε το 1793, στη μάχη της Αμερικάνικης Επανάστασης στο Monmouth, στο New Jersey, το 1778  (ενδεικτικά, 1 & 2 ). Μια αντίκρουση αυτού και παρόμοιων μύθων της ελληνοαμερικάνικης ομογένειας απ’ τον ιστορικό και δημοσιογράφο Steve Frangos βρήκαμε στο The Greek Lafayette and His Legion of Legend.

Σε αντίθεση με την εκβιαστική και φαντασιακή συμμετοχή της Ελλάδας στην ίδρυση της πόλης, θα παραθέσουμε δυο αυθεντικές εικόνες ελληνικής παρουσίας στο Ypsilanti του 20^ου αιώνα.

Αριστερά το Greek Theater. Αφορά ένα Φεστιβάλ Ελληνικού Δράματος που εξελίχθηκε απ’ το 1963 μέχρι το 1967, σε ανοιχτό θέατρο.  Απ’ το 1965 ως το 1967 διεύθυνε  παραστάσεις του Αριστοφάνη και των Αρχαίων Τραγικών, ο σκηνοθέτης, σκηνογράφος και θεωρητικός του θεάτρου, Αλέξης Σολωμός (1918 – 2012).

Δεξιά,  το γλυπτό «Ίκαρος» που εκτίθεται απ’ το 2003 σε ανοιχτό χώρο του τοπικού Eastern Michigan University. Το φιλοτέχνησε ο γλύπτης John Nick Pappas, καθηγητής σ’ αυτό το πανεπιστήμιο, γεννημένος στο Ypsilanti, με γονείς έλληνες μετανάστες πρώτης γενιάς.

Ο Υψηλάντης Βοιωτίας βρίσκεται στο δρόμο Θηβών – Λιβαδειάς και η είσοδος του χωριού αναγνωρίζεται από μαρμάρινη στήλη που μνημονεύει τους 50 πατριώτες που κρατούνταν στις φυλακές της Λιβαδειάς απ’ τους γερμανούς και εκτελέστηκαν στις 8 Ιανουαρίου 1944 ως αντίποινα για αντιστασιακή επιχείρηση στον Ελικώνα – Ζαγαρά για τους ντόπιους, με έναν νεκρό απ’ τον Στρατό Κατοχής.