Ένας γέρικος ραδιοφωνικός πομπός βραχέων …

… που μπορεί να εκπέμπει ακόμα και σήμερα ιστορίες απ’ αυτές που σπρώχτηκαν στο περιθώριο

Ο Παναγιώτης Κίσκιλας, συλλέκτης διατάξεων που αφορούν την ιστορία της ραδιοφωνίας στην Ελλάδα, δημιούργησε την συλλογή «Μακεδονική Φωνοθήκη – Φωνομουσείο». Μεταξύ των άλλων υλικών της συλλογής είναι και το πάνελ ενός ραδιοφωνικού πομπού βραχέων κυμάτων, που εκτέθηκε στις εγκαταστάσεις του ραδιοφωνικού σταθμού 9,84. Εξέπεμπε απ’ την Αθήνα με ευθύνη των Ενόπλων Δυνάμεων την περίοδο του Εμφύλιου Πόλεμου.

Πάνω στον πομπό υπάρχει η φωτογραφία του τεχνικού Θ. Παπανίκα, χρονολογημένη το 1948. Ευκρινής αναπαράστασή της, στην κορυφή της ανάρτησης.

Στη δεξιά πλευρά του πομπού φιλοξενείται καταγραφή του δικτύου των στρατιωτικών ραδιοσταθμών βραχέων που λειτούργησαν αυτή την περίοδο στις έδρες των Σωμάτων Στρατού της εποχής.

Παράλληλα με τον Κεντρικό Στρατιωτικό Ραδιοσταθμό στην Αθήνα, απ’ το 1948 λειτούργησε ένα εκτεταμένο δίκτυο ραδιοσταθμών, με έμφαση τα ανήσυχα βόρεια σύνορα της χώρας και δηλωμένη αποστολή την ψυχαγωγία, τη μόρφωση και την πληροφόρηση των εμπόλεμων στρατιωτικών μονάδων αλλά και των πολιτών αυτών των περιοχών. Οι περιφερειακοί σταθμοί εξέπεμπαν και προγράμματα τοπικού ενδιαφέροντος.

Αυτό το ραδιοδίκτυο, μετά το 1951, συγκρότησε την Υπηρεσία Ενημέρωσης Ενόπλων Δυνάμεων (ΥΕΝΕΔ) και εξέπεμψε στα μεσαία ραδιοκύματα. Η ΥΕΝΕΔ συναγωνίστηκε το Εθνικό Ίδρυμα Ραδιοφωνίας (τότε Ε.Ι.Ρ.) στη διαφημιστική αγορά, λόγω των μουσικών επιλογών της που προσέγγισαν το λαϊκό γούστο και με τραγούδια «του περιθωρίου»  σε αντίθεση με το Ε.Ι.Ρ., που πρόβαλε στην κλασσική και την λόγια εκδοχή της σύγχρονης μουσικής (1). Απ’ την ΥΕΝΕΔ πρωτακούστηκαν την δεκαετία του 1950 ο Τσιτσάνης, η Νίνου και ο Βαμβακάρης. Το Ε.Ι.Ρ. απάντησε στην πρόκληση το 1952, με τη δημιουργία του Δεύτερου Προγράμματος που υιοθέτησε επίσης «πιο ελαφρές» επιλογές.

Το ερώτημα που εύλογα προκύπτει απ’ τους τόπους εγκατάστασης των ραδιοσταθμών των Ενόπλων Δυνάμεων, είναι η αιτία δημιουργίας ειδικού σταθμού στην Μακρόνησο, που τότε υποδεχόταν φαντάρους με «ύποπτα» πολιτικά φρονήματα, αφού το ειδικό πρόγραμμα που προοριζόταν γι’ αυτούς θα μπορούσε να απευθυνθεί άνευ ραδιοφωνικού πομπού αλλά με ενσύρματα μεγάφωνα, όπως σ’ όλα τα στρατόπεδα εκγύμνασης ή εγκλεισμού.

Μακρόνησος

Η Μακρόνησος, ένα ξερονήσι απέναντι απ’ το Λαύριο, έχει παρελθόν ως χώρος εγκλεισμού. Αρχικά Τούρκων αιχμαλώτων απ’ τους Βαλκανικούς Πολέμους, στη συνέχεια Ρώσων φαντάρων του Α Παγκόσμιου, ύποπτων για «μπολσεβικισμό» απ’ του Άγγλους και τους Γάλλους Συμμάχους ακόμα και ως λοιμοκαθαρτήριο Ποντίων προσφύγων το 1922.

Την Άνοιξη του 1947 και ενώ εξελίσσεται ο Ελληνικός Εμφύλιος (1946 – 1949), ιδρύεται στρατόπεδο εκτόπισης εκείνων των ένστολων, φαντάρων και αξιωματικών, που ενεπλάκησαν στην Αντίσταση κατά των Γερμανών & Ιταλών κατακτητών μέσα απ’ τις γραμμές του ΕΑΜ και του ΕΛΑΣ, αλλά και όσων ειρηνόφιλων αρνήθηκαν να μετάσχουν στην εμφύλια διαμάχη. Χαρακτηριστική περίπτωση αυτής της τελευταίας κατηγορίας αποτέλεσε ο Κωνσταντίνος Δεσποτόπουλος, ευπατρίδης, πολιτικός φιλόσοφος, ακαδημαϊκός, με οριοθετημένες αποστάσεις απ’ την κομμουνιστική ιδεολογία, αλλά με διακριτή και διαχρονική παρουσία «υπέρ αδυνάτου» στα πάθη της πατρίδας κατά τη διάρκεια της αιωνόβιας ζωής του.

Στόχος του στρατοπέδου ήταν η ιδεολογική και «ηθική αναμόρφωση» των ένστολων με «ύποπτα» φρονήματα. Αυτή η «ηθική αναμόρφωση» πιστοποιούταν με την υπογραφή εξευτελιστικών «δηλώσεων μετάνοιας», που δημοσιοποιούνταν στα ΜΜΕ της εποχής και διαβάζονταν απ’ τους ιερείς στις ενορίες του τόπου καταγωγής τους. Εργαλεία για την «αναμόρφωση» ήταν ομιλίες, καταναγκαστική εργασία για την οικοδόμηση και επέκταση του στρατοπέδου και σωματικά βασανιστήρια που σε κάποιες περιπτώσεις κατέληξαν να είναι θανατηφόρα.

Αυτή η ανθρωπιστικά απεχθής διαχείριση των εκτοπισμένων, προσομοιάστηκε από διανοούμενους που υπηρετούσαν ή υποστήριζαν την τότε κυβέρνηση ως ανάλογη της τυπικής σχολικής πειθαρχίας.

«Όταν στο σχολείο ο καθηγητής αναγκάζει τον μαθητή να μάθη την άλγεβρά του ή την γραμματική του, κανείς δεν ονομάζει τον εξαναγκασμό αυτό βία. Το ίδιο συμβαίνει και στη Μακρόνησο. Διδάσκεται η αλήθεια και οι τρόφιμοί της πρέπει να την μάθουν» είπε σε επίσκεψή του στο στρατόπεδο ο τότε υπουργός Παιδείας, ακαδημαϊκός και μετέπειτα Πρόεδρος της Δημοκρατίας Κ. Τσάτσος. Στο ίδιο πνεύμα ο τότε υπουργός Στρατιωτικών, δύο φορές Πρωθυπουργός  και ακαδημαϊκός  Π. Κανελλόπουλος αντιμετώπισε το στρατόπεδο συγκέντρωσης ως «υπέροχο σχολείο εθνικής μετανοίας και αναβαπτίσεως των ασώτων υιών της Ελλάδος»(2).

Η συγκεκριμένη στάση των εκπροσώπων της αστικής παράταξης της χώρας, μετά την πτώση της Δικτατορίας 1967 – 1974, αμβλύνεται. Ο ίδιος ο Κανελλόπουλος ισχυρίζεται ότι «τις οδυνηρές δοκιμασίες που είχαν επιφυλαχθεί σ’ αυτούς τις πληροφορήθηκα μόνο πρόσφατα από τον αγαπητό μου φίλο καθηγητή και ακαδημαϊκό Κώστα Ι. Δεσποτόπουλο, που —με την υπερηφάνεια και το φιλοσοφικό ήθος που τον διακρίνουν— είχε αποφύγει επί πολλά χρόνια να μου μιλήσει γι’ αυτές» (3).

Αναζητώντας κανείς τα ψηφιακά αποτυπώματα της ίδρυσης και της λειτουργίας του ραδιοφωνικού σταθμού της Μακρονήσου αντιμετωπίζει αφωνία. Δεν συμβαίνει το ίδιο για τους άλλους περιφερειακούς ραδιοφωνικούς σταθμούς των Ενόπλων Δυνάμεων. Οι ιστοριογράφοι που ασχολήθηκαν με την εξέλιξη της ελληνικής ραδιοφωνίας ίσως να μην επιθυμούσαν να εμπλέξουν αυτή την πτυχή της, αφού εντάσσεται στη λειτουργία ενός στρατοπέδου συγκέντρωσης στρατευμένων, με νωπή τη μνήμη των ναζιστικών στρατοπέδων του Β Παγκοσμίου Πολέμου. Όσο για τους «αναμορφωνόμενους» έγκλειστους, αυτοί είχαν δραματικότερα περιστατικά να ιστορήσουν.

Η επισκόπηση των προγραμμάτων των ελληνικών ραδιοφωνικών σταθμών που κοινοποιούσαν οι ελληνικές εφημερίδες της εποχής (1949), απεικονίζει ακόμα και στα κρίσιμα χρόνια της λειτουργίας του, επιφυλάξεις για τους πολιτικούς στόχους του σταθμού της Μακρονήσου. Η αντικομουνιστική αθηναϊκή εφημερίδα ΕΜΠΡΟΣ στη στήλη του ραδιοφωνικού προγράμματός του αναφέρεται στη συχνότητα εκπομπής του σταθμού, ενώ η τότε προσκείμενη προς τον κεντρώο Καρτάλη, επίσης αθηναϊκή εφημερίδα ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ, αγνοεί τον σταθμό και περιορίζεται να αναφέρει μόνο το πρόγραμμα του κεντρικού σταθμού των Ενόπλων Δυνάμεων, που τότε εξέπεμπε στα βραχέα.

Σχεδόν αποκλειστική πηγή αυτής της αφήγησης αποτελεί η μεταπτυχιακή διπλωματική εργασία του Αλέξανδρου Βελέντζα «Ραδιοφωνικός Σταθμός Μακρονήσου», που εκπονήθηκε στο Τμήμα Ιστορίας, Φιλοσοφίας & Τεχνολογίας του ΕΚΠΑ, το 2020, με επιβλέποντα τον καθηγητή Αριστοτέλη Τύμπα (4).

Ραδιοφωνικός πομπός BC610, 300W, στη Μακρόνησο

Η χρήση των ερτζιανών ως μέσο πολιτικής προπαγάνδας είχε δοκιμαστεί επιτυχώς απ’ την εποχή του Μεσοπόλεμου. Εκτεταμένα έχει μελετηθεί η ραδιοφωνική προπαγάνδα στα καθεστώτα της φασιστικής Ιταλίας και της ναζιστικής Γερμανίας. Ενδεικτικά ο Γκέμπελς παρενέβη για τη μείωση της τιμής των ραδιοφωνικών δεκτών, ώστε από είδος πολυτελείας να μετατραπεί σε λαϊκό αγαθό στην γερμανική αγορά. Η ραδιοφωνική προπαγάνδα εντάθηκε απ’ όλες τις αντιμαχόμενες πλευρές την περίοδο του Ψυχρού Πολέμου.

Στην Ελλάδα κρατικός ραδιοφωνικός σταθμός δημιουργήθηκε απ’ την δικτατορική κυβέρνηση του Ι. Μεταξά και εξέπεμψε την 25^η Μαρτίου του 1938. Τότε δημιουργήθηκε από τους γιους του φημισμένου δημοτικιστή γλωσσολόγου Αλέξανδρου Δελμούζου, τον Παναγή και τον Άλκη, η Ελληνική Βιομηχανία Ραδιοφώνου (ΕΛΒΙΡΑ) που παρήγαγε με κρατική επιχορήγηση και διένειμε δέκτες στην ελληνική επικράτεια. Οι δέκτες αναπαρήγαγαν το ραδιοφωνικό πρόγραμμα στις λέσχες της νεολαίας του καθεστώτος (ΕΟΝ), σε καφενεία και μέσω μεγάφωνων στις πλατείες επαρχιακών πόλεων και χωριών. Η ΕΛΒΙΡΑ έκλεισε το 1955.

Θα πρέπει να επισημανθεί ότι απ’ τον Σεπτέμβρη του 1947 ξεκίνησε να εκπέμπει απ’ το Βελιγράδι ο σταθμός «Ελεύθερη Ελλάδα» που εξέφραζε τις απόψεις του ΚΚΕ.  Αυτός ο σταθμός απ’ το 1949 εξέπεμπε απ’ το Βουκουρέστι, λόγω της ρήξης του Τίτο με την ηγεσία της Σοβιετικής Ένωσης. Οι σταθμοί των Ενόπλων Δυνάμεων θα μπορούσαν να θεωρηθούν ως απάντηση στην «Ελεύθερη Ελλάδα», ειδικά στις «εθνικά ευαίσθητες» περιοχές όπου έδρευαν Σώματα Στρατού.

Ο Βελέντζας αναφέρει ότι ο ραδιοσταθμός της Μακρονήσου αποτελεί παγκόσμια πρωτοτυπία.

Εξέπεμψε στα βραχέα, σε μήκος 42,25 m ή αλλιώς στη συχνότητα των 7.100 kHz, με ισχύ τα 300W. Οι «αναμορφούμενοι» τον άκουγαν αναγκαστικά με μεγάφωνα που είχαν αναπτυχθεί σε όλα τα τάγματα του στρατοπέδου.

Χαρακτικό του Γεώργιου Φαρσακίδη, που ήταν τότε έγκλειστος στη Μακρόνησο

Το πρόγραμμα που εκπέμπονταν καθημερινά επί σχεδόν οκτώ ώρες (8-10, 12-2, 17–20:30),  βασικά αποσκοπούσε στην κοινοποίηση σ’ όλη την χώρα του «αναμορφωτικού» έργου που επιτελείτο στο στρατόπεδο. Περιλάμβανε ελαφρά και κλασική μουσική, ομιλίες «αναμορφωτών» αξιωματικών αλλά και «αναμορφωθέντων» φαντάρων, σκετς που έγραφαν και εκφωνούσαν οι τελευταίοι (π.χ. το δράμα των στρατολογούμενων Ελληνίδων, απ’ τους κομμουνιστές με τίτλο «οι απελευθερωταί»), επίσης τραγούδια απ’ τις χορωδίες των ταγμάτων του στρατοπέδου.

Κάποια απ’ τα στιχάκια που παράχθηκαν αυτή την περίοδο από «αναμορφωμένους» φαντάρους, μελοποιήθηκαν το 1976 απ’ τον Διονύση Σαββόπουλο (5) για την ταινία του Παντελή Βούλγαρη «Happy Day» με θέμα το στρατόπεδο που ιστορούμε. Ενδεικτικά: πιστέψαμε σε λόγια πλάνα/ που μας θολώσανε το νου/ και σε ξεχάσαμε ω μάνα/ τ’ ωραίου και τ’ αληθινού – μάνα βέβαια είναι η «Αιωνία Ελλάς».

Αυτή η στοχευμένη κοινοποίηση του «παραγόμενου εκπαιδευτικού έργου» οδήγησε στην αναβάθμιση της ισχύος του σταθμού απ’ τα 300 στα 500W κατά το δεύτερο έτος λειτουργίας του.

Τα μηχανήματα του σταθμού αποτέλεσαν δωρεά του Φαρμακευτικού Συλλόγου Αθηνών και τον λειτούργησαν «ανανήψαντες» φαντάροι με τεχνικές γνώσεις ή καλλιτεχνικές δεξιότητες, με την εποπτεία των αξιωματικών της «Ηθικής Διαφώτισης». Η ηλεκτροδότηση του στρατοπέδου του νησιού και συνακόλουθα και του σταθμού, εξασφαλίστηκε με τρεις ηλεκτρογεννήτριες αφού αυτή την περίοδο δεν υπήρχε πανελλαδικό δίκτυο ηλεκτροδότησης.

Ο σταθμός έκλεισε μετά την λήξη του Εμφύλιου το 1950, οπότε απολύθηκαν οι «εθνικά ύποπτοι φαντάροι» και έφεδροι αξιωματικοί. Παρέμειναν μόνον οι «αμετανόητοι» μαζί με τους πολιτικούς κρατούμενους που μεταφέρθηκαν από άλλους τόπους εξορίας (Ικαρία, Λήμνος, Άη Στράτης). Οι υπόλοιποι περιφερειακοί σταθμοί των Ενόπλων Δυνάμεων συνέχισαν να εκπέμπουν μέχρι την ενσωμάτωση της ΥΕΝΕΔ στο Κρατικό Πρόγραμμα Ραδιοφωνίας Τηλεόρασης, στις αρχές της δεκαετίας του 1980.

Στην επόμενη φωτογραφία εικονίζονται φαντάροι «υπό αναμόρφωσιν» και ένας επισκέπτης πολίτης να κάνουν «χριστουγεννιάτικο ρεβεγιόν» το 1947, στη Μακρόνησο.

Πανελλαδική αναμετάδοση ενός πειράματος σωφρονισμού

Φαίνεται πως είναι δύσκολο να απομονώσεις τις όποιες συλλογές οργάνων, εδώ της ραδιοφωνικής τεχνολογίας, απ’ τις κοινωνικές συνθήκες που λειτούργησαν αυτές οι συσκευές, ούτε  απ’ τις ιστορίες των ανθρώπων που τις χειρίστηκαν.

Στη συγκεκριμένη περίπτωση, το πείραμα της βίαιης «ηθικής αναμόρφωσης», 30.000 «ηθικά προβληματικών» ένστολων, δημοσιοποιήθηκε μέσω ραδιοφωνικού πομπού στα βραχέα, ωραιοποιημένο και αναξιοπρεπές για την πλειοψηφία των «ανανηψάντων».

Τότε, με μέσο τα ραδιοφωνικά κύματα.

Σήμερα, στην εποχή της ψηφιοποίησης, υπάρχει εξέλιξη. Οι «σωφρονιστικοί» βομβαρδισμοί και επιχειρήσεις στους πρόσφατους πολέμους μεταδίδονται live με εικόνες, πάντα «προς γνώσιν και συμμόρφωσιν». Ενώ έχουμε εθιστεί πλέον με τις τραυματικές διαπομπεύσεις νεαρών συνήθως πολιτών μέσα απ’ το διαδίκτυο.

 Το χαρακτικό του Φαρσακίδη και η φωτογραφία του γραφείου ραδιοφωνίας στην Μακρόνησο, απ’ την διπλωματική του Βελέντζα. Τα Χριστούγεννα στη Μακρόνησο απ’ το ψηφιακό αρχείο του ΑΣΚΙ.