«αξιοκρατία», «αριστεία» και «προσωπική ευθύνη»

αυτό το τρίπτυχο δέσποσε τα τελευταία δέκα χρόνια στις δημόσιες διαμάχες

και αποτέλεσε το πολιορκητικό κριό για την άλωση των «κάστρων του λαϊκισμού»,

δηλαδή της δημόσιας υγείας, της δημόσιας εκπαίδευσης, της δημόσιας διαχείρισης της παραγωγής και διανομής ενέργειας και του νερού

ο συνταξιούχος καθηγητής της Πολυτεχνικής Ξάνθης, Κώστας Αναγνωστόπολος, τριπλά εμβολιασμένος από τους ιούς της αριστεροσύνης, παρουσιάζει

“το οξυδερκές βιβλίο του Μάικλ Σαντέλ, The Tyranny of Merit: What’s Become of the Common Good που αποτελεί σημαντική συμβολή στις μελέτες για την αξιοκρατία”

εγώ, συντομεύω την παρουσίαση, με την ελπίδα να μην αποφύγεις να το διαβάσεις,

ιδιαίτερα εσύ που έχεις επιχειρηματολογήσει χρησιμοποιώντας το αφήγημα της αριστείας

Μάικλ Σαντέλ

ο Μάικλ Σαντέλ είναι καθηγητής στο Χάρβαρντ, πολυμεταφρασμένος συγγραφέας, διάσημος για τα πολυπληθή ακροατήρια στις διαλέξεις του και «rock star moralist»

δικό του και το «Τι δεν μπορεί να αγοράσει το χρήμα» στα ελληνικά

τα διαπιστευτήριά του, κατατέθηκαν για να μην εκφυλιστεί η όποια συζήτηση σε ιδεολογήματα πριν καν ξεκινήσει

καθηγητής σε πανεπιστήμιο κατεξοχήν παραγωγού των ελίτ, και είναι τουλάχιστον ενδιαφέρον ότι ο Σαντέλ ασκεί ανελέητη κριτική στην αξιοκρατία

οι λόγοι:

η διεθνής έξαρση του λαϊκισμού που έκανε λάβαρο την αντίθεση στις ελίτ,

η κατάχρηση της ρητορείας περί “αξιοκρατίας και αρίστων”,

το «σκάνδαλο του Ρικ Σίνγκερ και της εταιρείας του Future Stars» που ανέδειξε παθογένειες του συστήματος

ο όρος «αξιοκρατία» είναι φρέσκος;

τον επινόησε ο Μάικλ Γιανγκ στο βιβλίο του The Rise of Meritocracy 1870–2033 το 1958,

όπου περιέγραψε μιαν αλά Τζορτζ Όργουελ δυστοπία, στην οποία ο καπιταλισμός μεταλλάσσει βαθμιαία μια κληρονομικώ δικαίω αριστοκρατία σε αριστοκρατία του ταλέντου

το πνεύμα του έργου: δεν είναι οι μάζες το πρόβλημα, αλλά οι ελίτ

αυτή η υποτιμητική έννοια της αξιοκρατίας θα αντιστραφεί απ την αρχική αρνητική εκδοχή της του 1958 και θα αποτελέσει το θετικό μοτίβο της κεντροδεξιάς, ενίοτε και της κεντροαριστεράς ρητορικής

ο Σαντέλ έρχεται να πλήξει την αξιοκρατία στον πυρήνα της,

αμφισβητώντας, όπως και πολλοί άλλοι, ότι μπορεί να πραγματοποιηθεί η πολυδιαφημιζόμενη ισότητα των ευκαιριών,

υποστηρίζοντας ότι πάσχει αυτή καθαυτή η ιδέα της αξιοκρατίας αφού τα βιογραφικά των αρίστων δεν διασφαλίζουν ούτε την πρακτική σοφία ούτε επαρκή ενσυναίσθηση των εργαζομένων,

ενώ επιπλέον διαμορφώνουν μια αλαζονική και κυνική ελίτ, που επιδιώκει την τεχνοκρατική διακυβέρνηση εις βάρος της δημοκρατικής, με αναπόφευκτο αποτέλεσμα τη μνησικακία και τις λαϊκιστικές αντιδράσεις

ισότητα των ευκαιριών και αξιοκρατία

η αξιοκρατία δεν νοείται δίχως τον καθαρό ανταγωνισμό:

εάν άπαντες ξεκινούν από την ίδια αφετηρία, σέβονται τους κανόνες, και δεν υπάρχουν εξωαγωνιστικές παρεμβάσεις υπέρ κάποιου αγωνιζόμενου· έ, λοιπόν, τότε «ας κερδίσει ο καλύτερος»

και τότε η εξίσωση είναι απλή: αξιοσύνη = ταλέντο + μόχθος

όμως, τα δύο τρίτα των φοιτητών των οκτώ πιο δημοφιλών πανεπιστημίων των ΗΠΑ προέρχονται από το ανώτερο 20% της εισοδηματικής κλίμακας, στα δε Πρίνστον και Γέιλ, περισσότεροι φοιτητές προέρχονται από το οικονομικά ανώτατο 1%, παρά από το κατώτερο 60%

και σύμφωνα με τον Άλαν Κρούγκερ: όσο μεγαλύτερη είναι η ανισότητα σε μια χώρα, τόσο λιγότερες πιθανότητες έχουν παιδιά φτωχών οικογενειών να ανέλθουν στην οικονομική κλίμακα όταν μεγαλώσουν

ο Σαντέλ, όπως όλοι, πιστεύει ότι η αξιοσύνη μετράει καταρχάς λόγω της αποτελεσματικότητας: ψάχνουμε καλό τεχνίτη για το αυτοκίνητό μας, και πολύ περισσότερο καλό χειρουργό για εμάς ή κάποιον δικό μας άνθρωπο

θεωρεί όμως ότι η ισότητα των ευκαιριών είναι ηθικά αναγκαία διόρθωση στην αδικία. Αλλά είναι θεραπευτική αρχή, όχι κατάλληλο ιδεώδες για μια καλή κοινωνία

διόρθωση μεν, αλλά ανεπαρκής, διότι μία είναι η αποφασιστική παράμετρος: στις ικανότητες κάθε ανθρώπου συμβάλλουν παράγοντες που δεν ελέγχει

τα άτομα κεφαλαιοποιούν το οικονομικό και μορφωτικό επίπεδο της οικογένειας και του κοινωνικού περιβάλλοντός τους. Άλλο να έχεις γεννηθεί στην άκρη του κόσμου και άλλο στο κέντρο του

επιπλέον, δημιουργούνται «ηθικά απωθητικές συμπεριφορές»,

οίηση στους νικητές – μνησικακία στους ηττημένους

οι νικητές αναπτύσσουν τη βεβαιότητα ότι «παίρνουν ό,τι αξίζουν», αποδίδοντας την επιτυχία στο ταλέντο και τη σκληρή δουλειά

κλασικό επακόλουθο είναι ότι οι άνθρωποι τείνουν να πιστεύουν πως τα γεγονότα είναι πιο προβλέψιμα από όσο είναι, τάση που δημιουργεί εύκολα ένα βολικό αφήγημα που περιγράφει τη νυν κατάστασή τους ως αναπόφευκτη και καθόλου ως τυχαία

το ιδεώδες της αξιοκρατίας δίνει μεγάλη βαρύτητα στην προσωπική ευθύνη

αναντίρρητα, αξίζει σεβασμού η ικανότητα των ανθρώπων να σκέπτονται και να δρουν ως ηθικά υποκείμενα και ως πολίτες. Μέχρις ένα σημείο, όμως

είναι μεν σωστό να θεωρείς τους ανθρώπους υπεύθυνους για την ηθική τους δράση· αλλά τουλάχιστον αμφιλεγόμενο να πιστεύεις ότι είμαστε, έκαστος εξ ημών, υπεύθυνοι για τη μοίρα της ζωής μας

σημειωτέον, η ρητορική της ευθύνης ξεκίνησε σημαίνοντας εγκατάλειψη των επιδομάτων ανεργίας και εύρεση δουλειάς, και συνδυάστηκε γρήγορα με την υποχρέωση κάποιος να αξιοποιεί τις ευκαιρίες απόκτησης κατάλληλων δεξιοτήτων προκειμένου να επιβιώσει στην αγορά εργασίας. Ρητορική που δεν άργησε να καταλήξει σε υποβόσκοντα κοινωνικό δαρβινισμό, όταν άρχισε να θεωρείται εύλογη η άποψη ότι καλώς υφίστανται τις συνέπειες όσοι απέτυχαν να φροντίσουν τον εαυτό τους

το βιβλίο

και το άρθρο