το ενδιαφέρον μιας κινέζας για τον Νεοελληνικό Διαφωτισμό

η κυρία απ την Κίνα

γεννήθηκε στην κινέζικη Εσωτερική Μογγολία. Σπούδασε Παγκόσμια Ιστορία και  Αρχαία Κινεζική Φιλολογία στο Πανεπιστήμιο του Πεκίνου. Οι μεταπτυχιακές της σπουδές έγιναν στο Κέντρο Ελληνικών Σπουδών, στο ίδιο πανεπιστήμιο

υποστήριξε τη διατριβή της, το 2014, στη Θεολογική Σχολή του Αριστοτέλειου. Την εκπόνησε με υποτροφία του ΙΚΥ με θέμα τις «περί Παιδείας αντιλήψεις του Αγίου Αθανασίου του Πάριου και η αποτίμησή τους από τους Λόγιους της εποχής του»

είναι η Chen Yingxue

σήμερα διδάσκει την Νέα Ελληνική γλώσσα στο Κέντρο Ελληνικών Σπουδών, στο Πανεπιστήμιο του Πεκίνου

στην εισαγωγή της διατριβής αναφέρεται το ενδιαφέρον της για το θέμα

η ιστορία Ελλάδας και Κίνας αποτελούν αβάσταχτο ιστορικό βάρος στην εκσυγχρονιστική πορεία και των δύο λαών που οδηγεί στην αντιπαράθεση των παραδοσιακών αξιών με τα νεωτεριστικά ρεύματα δυτικής προέλευσης

το αίτημα διατήρησης της παράδοσης, έχει αποφασιστικό ρόλο στη διαμόρφωση της συλλογικής ταυτότητας και των δυο λαών που αντιμετώπισαν αυτές τις προκλήσεις, η Ελλάδα στα τέλη του 18^ου αιώνα και η Κίνα στις αρχές του 20^ου

η μακρόχρονη ζωή του Πάριου αντικατοπτρίζει τις κυριότερες προκλήσεις που αντιμετώπισε η Ορθόδοξη παράδοση εκείνης της εποχής. Και όλες οι αμυντικές προσπάθειές του συνιστούν, σύμφωνα με την αντίληψη της ερευνήτριας, μια ανταπόκριση στο ζήτημα της επιβίωσης της παράδοσης στη νέα εποχή, συμβάλλοντας μάλιστα σε μεγάλο βαθμό στη διατήρησή της

τι είναι και τι λέει ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός;

σύμφωνα με τον ανάδοχο του όρου, Κ. Θ. Δημαρά (1904-1992)

είναι η πνευματική προσπάθεια, ιδίως μετά τον ρωσοτουρκικό πόλεμο (1768-74),  να επαναπροσδιοριστεί η ελληνικότητα ώστε να διευκολυνθεί η προσδοκώμενη Ελληνική Επανάσταση

οι βασικές ιδέες του Νεοελληνικού Διαφωτισμού αφορούν την υπερίσχυση του ορθού λόγου έναντι της παράδοσης και της οποιασδήποτε αυθεντίας και την αισιόδοξη εξέλιξη του μοιρολάτρη ανατολίτη σε πολίτη που έχει δικαίωμα στην πρόοδο και την ευτυχία

προς αυτή την κατεύθυνση προτείνεται η εκπαίδευση στην κριτική σκέψη, την πειραματική επιβεβαίωση, την κατανόηση του φυσικού κόσμου

όλα αυτά θα διευκολύνονταν με την αποδοχή της ανεξιθρησκείας

μέχρι τότε ως αποκλειστικός θεματοφύλακας του ελληνισμού λειτούργησε η Εκκλησία και δεν πρέπει να παραγνωριστεί ότι στο παιδευτικό της έργο περιέλαβε κάποιες πλευρές του Ευρωπαϊκού Διαφωτιστικού πνεύματος που αφορούσε την εισαγωγή βασικών στοιχείων της επιστημονικής εξέλιξης

φορείς αυτού του νεωτερικού πνεύματος της Εκκλησίας υπήρξαν ιερωμένοι που μετέβησαν στα ευρωπαϊκά κέντρα όπου δραστηριοποιούνταν επιχειρηματικά έλληνες και παράλληλα με τα ιερουργικά τους καθήκοντα σπούδασαν και Επιστήμες βιώνοντας παράλληλα τις έντονες πνευματικές διεργασίες που προέκυψαν απ την Γαλλική Επανάσταση, μεταξύ των οποίων και αποδέσμευση της σκέψης απ τον ασφυκτικό έλεγχο της Ορθόδοξης Θρησκευτικής Εξουσίας που ήταν ισχυρή στα πλαίσια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και καθόριζε αποφασιστικά την προσωπική τους ιεραρχική εξέλιξη

αυτή η ιδεολογική εμπλοκή τους, δημιούργησε ρήγματα και τους οδήγησε να αποστασιοποιηθούν απ τις κυρίαρχες απόψεις της ηγεσίας της Ορθόδοξης Εκκλησίας

ο ιστορικός Φίλιππος Ηλιού (1931 – 2004) εκτιμά ότι το πρόγραμμα του Νεοελληνικού Διαφωτισμού εξειδικεύτηκε με την ανάδειξη της Αρχαιότητας και του δημοκρατικού παραδείγματος της Αθηναϊκής Πολιτείας έναντι της απολυταρχικής εξουσίας του Βυζαντίου. Ένα απ τα εργαλεία αυτής της στροφής ήταν η προσπάθεια εξάλειψης της δεισιδαιμονίας που καθοδηγούσε και τους ελληνόφωνους υπηκόους της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας

κυρίαρχη μορφή του Νεοελληνικού Διαφωτιστικού ρεύματος υπήρξε ο Αδαμάντιος Κοραής (1748 –1833), σμυρνιός με χιώτικη καταγωγή που υπήρξε άμεσος συνομιλητής των σημαντικών προσώπων που συγκρότησαν τις ιδεολογικές συνιστώσες της Γαλλικής Επανάστασης, αμέσως μετά την εκδήλωσή της. Έγινε αποδεκτός ως διανοούμενος ικανής εμβέλειας στο γαλλικό περιβάλλον όπου μαθήτευσε και έδρασε. Πέτυχε σε απαιτητικό πνευματικό ανταγωνισμό να βιοποριστεί αποκλειστικά απ τα γραπτά του

ο Άγιος Αθανάσιος ο Πάριος

ο κεντρικός ναός στην γενέτειρα του, στον Κώστο της Πάρου, τιμά τη μνήμη του

μια περιεκτική κωδικοποίηση της ζωής του και του έργου του υπάρχει σε δυό εντοιχισμένες πινακίδες που βρίσκονται εκατέρωθεν της κεντρικής εισόδου αυτού του ναού

η ιδεολογική φυσιογνωμία αλλά και το διαλεκτικό του τάλαντο αναδεικνύονται κατά την ηγετική συμμετοχή του στο κίνημα των Κολλυβάδων

αφορμή της διαμόρφωσης αυτής της τάσης ήταν η ισχυρή αντίθεση ζηλωτών αγιορειτών μοναχών στα μέσα του 18^ου αιώνα σχετικά στη δυνατότητα να τελούνται μνημόσυνα και την Κυριακή, μέρα που λογίζεται ως αναστάσιμη, επιμένοντας στην τέλεσή τους αποκλειστικά το Σάββατο, ημέρα που συνάδει με το παλαιό τυπικό για την επιμνημόσυνη δέηση και τη συγχώρεση με την διανομή κολλύβων

η αλλαγή του τυπικού προκλήθηκε για λόγους λειτουργικούς. Η ουσιαστική αίτια της κίνησης αφορούσε την αντίσταση ζηλωτών για τις ευρύτερες αναταράξεις που προκλήθηκαν απ τους «δυτικούς ανέμους» και διεκδικούσαν μεταρρυθμίσεις και στους κόλπους της Εκκλησίας

η αποτυχία συμβιβαστικών λύσεων απ τον τότε Πατριάρχη Θεοδόσιο τον Β΄, οδήγησε στον αποσχηματισμό του Πάριου, το 1776

ο Πάριος αποκαθίσταται το 1781 και με το ηθικό κύρος και την διαλεκτική ικανότητα που επέδειξε ως εκπρόσωπος των Κολλυβάδων στην προάσπιση μιας έστω συντηρητικής τυπικής παράδοσης, προκρίνεται να διεξάγει την πολεμική ενάντια στην αμφισβήτηση του κυρίαρχου ρόλου της Θρησκείας στα εθνικά ζητήματα

οι απόψεις του Πάριου σχετικά με τις επιλογές του ελληνισμού είναι αντίθετες με αυτές των Διαφωτιστών που προωθούσαν τη δημιουργία ενός εθνικού κράτους ανεξάρτητου απ την Οθωμανική Αυτοκρατορία, σε μια περίοδο ευνοϊκή για παρόμοια εγχειρήματα. Σ ένα τέτοιο κράτος θεωρούσε ότι θα διακινδυνεύσει η Ορθόδοξη παράδοση, επειδή θα συντασσόταν με τα αντιθρησκευτικά πρότυπα της Γαλλικής Επανάστασης που προωθούσε τα έθνη-κράτη

ο ίδιος προέβλεπε τη συνέχεια του ελληνισμού στα πλαίσια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και την διεκδίκηση περισσοτέρων προνομίων υπέρ των Ορθόδοξων, ενώ παράλληλα το μέγεθος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας θα αποτελούσε ισχυρό αντίβαρο έναντι την εχθρικής προς την Ορθοδοξία Δύσης. Αυτή η άποψη, όσο και αν σήμερα ξενίζει, είχε υπερασπιστές μέχρι και την αυγή του 20^ου αιώνα, όπως ο Ίων Δραγούμης

η πολεμική του Πάριου ενάντια στον Νεοελληνικό Διαφωτισμό

επιλέγουμε να παρακολουθήσουμε την επισκόπηση των τεκμηρίων για τους Αρχαίους Συγγραφείς, τα Μαθηματικά, την Αστρονομία και τις Φυσικές Επιστήμες που πραγματεύεται η Chen Yingxue στη διατριβή της

 το κύριο έργο πολεμικής του Πάριου- εκδόθηκε με ψευδώνυμο – πρώτη έκδοση: 1806

η ερευνήτρια αντιμετωπίζει αυτά τα τεκμήρια αναζητώντας αντίβαρα στον εξέχοντα συντηρητισμό που τους απέδωσαν οι Διαφωτιστές, με προεξάρχοντα τον Κοραή

για την Αρχαία Ελληνική Γραμματεία

οι Διαφωτιστές με καθοδηγητή τον Κοραή επιλέγουν τη στροφή στην Κλασσική Αρχαιότητα, ως το βασικό αφήγημα που θα πυροδοτήσει το πνεύμα απεξάρτησης απ τον τουρκικό ζυγό. Ένα αφήγημα εύληπτο και αποδεκτό από τις ηγεσίες των χωρών της Δύσης και επομένως ικανό να συμβάλει στην απελευθέρωση των ελλήνων, υποβαθμίζοντας παράλληλα τη Βυζαντινή Παράδοση που υπερασπιζόταν η Εκκλησιαστή Εξουσία

ο Πάριος επέλεξε να πολεμήσει αυτή την πρόταση, κυρίως απαξιώνοντας την ηθική των εμβληματικών εκπροσώπων της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας

με αναφορές από μια ασθενή πηγή, τον Διογένη Λαέρτιο, προβάλει την προστασία που απόλαυσαν από τύραννους ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης, την «γυναικομανία» και την παιδεραστία του Πλάτωνα, χωρίς να παραλείψει την παιδεραστία του Σωκράτη και του Ζήνωνα

η ερευνήτρια αποδέχεται την εκτίμηση του ιστορικού Άλκη Αγγέλου, πως αυτή η επιχειρηματολογία, «δολοφονία χαρακτήρων» θα την λέγαμε σήμερα, σχετίζεται με την επίγνωση του Πάριου για την πραγματική αξία της Ελληνικής Γραμματείας, οπότε η ηθική απαξίωσή των αρχαίων φιλοσόφων πρόβαλε ως μονόδρομος

για τα Μαθηματικά

ο Πάριος, υπήρξε άμεσος μαθητής του Ευγένιου Βούλγαρη (1716 – 1806) και του Νικηφόρου Θεοτόκη (1731 – 1800), λαμπρών πρωτοπόρων ενός θρησκευόμενου Διαφωτισμού, που εξελίχθησαν ως διαδοχικοί Μητροπολίτες Χερσώνος και επέλεξαν να υπερασπίσουν την «Φωτισμένη Δεσποτεία» της Μεγάλης Αικατερίνης

μαζί τους ο Πάριος απέκτησε μαθηματικές γνώσεις και ίσως γι αυτό επιφύλαξε μια αρχικά ενδιάμεση και ουδέτερη θέση για τα Μαθηματικά: «ο Φυσικός ασχολείται με την ύλη, ο Μεταφυσικός με τα άυλα, ο Μαθηματικός με ότι απομένει»

αυτή η ασαφής θέση δοκιμάζεται απ την προϊούσα χρήση των Μαθηματικών στη μελέτη του υλικού κόσμου, οπότε τελικά τα εντάσσει και αυτά στις καταδικαστέες υλιστικές άρα και αθεϊστικές Φυσικές Επιστήμες

για την Αστρονομία

δεν καταδικάζει ρητά το ηλιοκεντρικό σύστημα αλλά το αναφέρει ως μη πειραματικά ελεγμένη υπόθεση αντιπαραθέτοντας το γεωκεντρικό των Γραφών

ο Ιωάννης Τσελεπής, δίδασκε στη Σχολή της Χίου Κοσμολογία με τον ήλιο στο κέντρο, όταν ο Πάριος ήταν διευθυντής

υποθέτω, όχι η ερευνήτρια, ότι ως σχολάρχης μιας σχολής, που προετοίμαζε μορφωμένα στελέχη του εμπορίου προορισμένα να έρχονται σε επαφές με κοσμοπολίτες ευρωπαίους οικονομικούς παράγοντες και με το κανοκιάλι να αποτελεί πλέον βασικό εργαλείο της ναυτοσύνης, θα ήταν άβολη η πλήρης απάλειψη του ηλιοκεντρισμού στο εκπαιδευτικό πρόγραμμα της Σχολής

εξάλλου, ένας ικανός σχολάρχης ξέρει να τιθασεύει με τακτικούς ελιγμούς το προσωπικό του πρόγραμμα υπέρ της εύρυθμης λειτουργίας της σχολής του και ο Πάριος υπήρξε έμπειρος σχολάρχης με προϋπηρεσία σε σχολές με έντονες ζηλωτικές συγκρούσεις, όπως ήταν η Σχολή Θεσσαλονίκης και η Αθωνιάδα

για τις Φυσικές Επιστήμες

ο Πάριος κολάζει τον «παράλογον ζήλον των από της Ευρώπης εισερχομένων φιλοσόφων» που διασαλεύει την ισορροπία μεταξύ της «άνωθεν» και της «θύραθεν» σοφίας – αυτής που προκύπτει απ την Επιστήμη

διότι η υπερβολική ενασχόληση με τα Μαθηματικά και τις Φυσικές Επιστήμες μπορεί να προκαλέσει «καπνόν, φαντασίαν και έπαρσιν» που αποτρέπουν την ορθή θεογνωσία

και αποτρέπει τους κηδεμόνες να ενισχύουν τις σπουδές των αγοριών τους, ιδιαίτερα στις Επιστήμες, στην αθεϊκή Δύση

η αντίκρουση του Κοραή αμφισβητεί την κατηγορηματική θέση του Πάριου: «πειραματική επιστήμη υπό την σκέπη της μεταφυσικής αποκάλυψης», με την πιο ισορροπημένη: «μακράν από την Σκύλλαν της απιστίας και την Χάρυβδιν της δεισιδαιμονίας»

τα συμπεράσματα της διατριβής

το βιβλίο που προέκυψε απ την διατριβή

η ερευνήτρια καταλήγει στο ότι

πρέπει να αναθεωρηθεί η υπερσυντηριτική φυσιογνωμία του Πάριου που φιλοτεχνήθηκε απ τους Διαφωτιστές και τους ιστορικούς που τον υπερασπίστηκαν

αφού παραγνωρίζεται η προσπάθειά του να συνυφάνει τα παλαιά με τα νέα στοιχεία για την επιστήμη, με την δικιά του οπτική της διττής γνωσιολογίας, όπου προεξάρχει η θεογνωσία έναντι της επιστήμης

το πρόγραμμα του Πάριου αποσκοπούσε στην αποτροπή της ηθικής κρίσης που προκύπτει όταν η «άνωθεν» σοφία υποβαθμίζεται έναντι του ζήλου για την επιστημονική σοφία

στα συμπεράσματα της διατριβής υπολείπονται οι αιτιακοί παράγοντες που οδήγησαν τον Πάριο στις ακραίες θέσεις που υπερασπίστηκε

γι αυτό καταφεύγουμε στις εκτιμήσεις του ιστορικού Πασχάλη Κιτρομηλίδη για την ιστοριογραφία που αφορά τον Πάριο

σύμφωνα με τον Κιτρομηλίδη μετά τη Γαλλική Επανάσταση οι πολιτικές σκοπιμότητες στον ελλαδικό χώρο και η εμπλοκή του στον ιδιαίτερα έντονο δημόσιο διάλογο επισκίασαν την πνευματικότητα του Πάριου, την οποία δεν αμφισβητεί ούτε ο Ηλιού, και δεν φωτίστηκαν ικανοποιητικά οι στοχεύσεις που εξυπηρετούνταν απ τον τρόπο που επιχείρησε να παντρέψει την επιστήμη με την θρησκεία

πιο καθαρά, ο θεολόγος Βασίλειος Μακρίδης, καθηγητής Θρησκειολογίας στη Φιλοσοφική Σχολή του γερμανικού Πανεπιστήμιου του Erfurt, εκτιμά ότι η μετατόπιση του Δυτικού Διαφωτισμού στην οντολογική θεώρηση του κόσμου ήταν αξιωματικά αντίθετη με την υπερβατική αντίληψη του Πάριου για τον κόσμο. Αυτή η αντίθεση, σε συνδυασμό με την αδυναμία του Πάριου να αντιληφθεί-αποδεχτεί την πολυεπίπεδη πολιτική που επιχειρούσε ακόμα και το Πατριαρχείο, τον οδήγησε σε πολεμική με διχαστικούς τόνους ως προς τον Νεοελληνικό Διαφωτισμό

ο Μακρίδης ισχυρίζεται ότι αυτές οι διχαστικές κορώνες που επικράτησαν στους εκκλησιαστικούς κύκλους της εποχής, οδήγησαν σε αποτυχία το πρόγραμμα του Ευγένιου Βούλγαρη που επιδίωξε την σύμπλευση Διαφωτισμού και Ορθοδοξίας, τότε μάλιστα που οι έλληνες Διαφωτιστές ήταν λίγοι και δεν προέβαλαν ριζοσπαστικά χαρακτηριστικά στο δικό τους πρόγραμμά τους

λείπει κάτι;

στα συμπεράσματα της διατριβής της Chen Yingxue

δεν υπάρχει κάποιο πόρισμα σχετικά με αυτό που ρητά καθορίζεται ως κίνητρο για την εκπόνηση της συγκεκριμένης έρευνας,

δηλαδή πως θα μπορούσε να διατηρηθεί η παράδοση έναντι των ισχυρών επιρροών του Δυτικού Πολιτισμού με οδηγό τις απόψεις του Πάριου, όπως προκύπτουν μέσα απ τον οξύ διάλογο με τους Διαφωτιστές

αξίζει επομένως να διερευνήσουμε, έστω ακροθιγώς, στο που οδήγησε αυτός ο παρεξηγημένος, σύμφωνα με την ερευνήτρια, διάλογος Πάριου-Διαφωτιστών

«ζει ο βασιλιάς Αλέξανδρος;»

δηλαδή ποια είναι η διαχρονική εξέλιξη αυτής της διαμάχης για την πολιτιστική φυσιογνωμία του ελληνισμού;

το πρόγραμμα του Κοραή για την επανασύνδεση του ελληνισμού με την Αρχαιότητα γονιμοποίησε με επιτυχία την νεοελληνική παράδοση. Οι παρενέργειες του λογιοτατισμού και του σχολαστικισμού που συνόδευσαν τη στροφή στην Αρχαιότητα δεν την εμπόδισαν να διεκδικήσει ρόλο  απέναντι στο βυζαντινό κλέος, και στην παιδεία του νεοελληνικού κράτους αλλά και στη λαϊκή συνείδηση

μια κάποια ένδειξη είναι η επιλογή βαπτιστικών ονομάτων απ την Ελληνική Αρχαιότητα και από τα λαϊκά στρώματα, παρά τις αντιδράσεις ιερωμένων σ αυτήν την επιλογή, που σταδιακά ξεπεράστηκαν

μια άλλη, για να αρκεστώ σε ενδείξεις, είναι η επιλογή αρχαιοελληνικών ρητών ως τυπικών θεμάτων στις σχολικές εκθέσεις για πολλές δεκαετίες

η σύνδεση με την Ελληνική Αρχαιότητα έγινε αποδεκτή ως ο κυρίαρχος μεταξύ των δύο πόλων της εθνικής ταυτότητας, ο άλλος είναι η Βυζαντινή κληρονομιά, στις περισσότερες διεθνείς επαφές της χώρας, ιδιαίτερα σε πολιτιστικό επίπεδο και διπλωματικό επίπεδο

στον εσωτερικό εθνικό διάλογο η Πολιτεία επιχειρεί, άλλοτε με έμφαση και άλλοτε πιο ήπια τη σύμπλευση Διαφωτιστών και όσων υπερασπίστηκαν την «καθ ημάς Ανατολή»

σε συμβολικό επίπεδο οι ανδριάντες του Γρηγορίου του Ε και του Ρήγα αποτελούν τα δυο ακραία θεμέλια του κεντρικού κτηρίου του Πανεπιστήμιου Αθηνών

εξάλλου όλες οι ηγεσίες που κυβέρνησαν, όποτε επιχείρησαν δυτικότροπες νομοθετικές τομές, προσπάθησαν εκ των προτέρων να εξασφαλίσουν την συναίνεση ή την ανοχή των εκκλησιαστικών αρχών

χαρακτηριστική επίκαιρη περίπτωση αποτέλεσε η δυσκολία κάποιων απ τους εντεταλμένους απ την Πολιτεία εκπροσώπους της επιστήμης να τοποθετηθούν κατηγορηματικά στο αν η μετάληψη αποτελεί ενδεχόμενη αιτία διασποράς του κορονοϊού

εξίσου επίκαιρη είναι η ανεκτική στάση μιας μερίδας των πολιτών, έναντι της ρωσικής επέμβασης στην Ουκρανία, με βάση την κοινή Ορθόδοξη παράδοση και παρά τις αντίθετες απόψεις και πρακτικές της Ελληνικής Κυβέρνησης και της πλειοψηφίας της αντιπολίτευσης

το ζήτημα της μη αναγραφής του θρησκεύματος στις ταυτότητες, με την καθοδήγηση του τότε Αρχιεπίσκοπου Χριστόδουλου, απέκτησε κινηματικό χαρακτήρα με κεντρικό σύνθημα την προάσπιση της Ορθόδοξης παράδοσης, διανθισμένη με αντιδυτικές κορώνες

στο ιδεολογικό πλαίσιο μια κίνηση φιλοσοφική – θρησκευτική που χαρακτηρίστηκε ως «Νεορθοδοξία» πέρασε στο προσκήνιο του δημόσιου διάλογου πριν σαράντα χρόνια με παρελθόν άλλα είκοσι. Στηρίχτηκε στη διδασκαλία του Γρηγόριου Παλαμά (1296 –  1359) που υπήρξε η βασική αναφορά και έμπνευση του Πάριου. Αυτή πρόταση επιδίωξε να επικαιροποιήσει την πνευματική κληρονομιά της Βυζαντινής Ορθοδοξίας με στόχο να συνεισφέρει στην μεταμοντέρνα ελληνική ταυτότητα

σήμερα ο πλέον προβεβλημένος εκπρόσωπος αυτού του ρεύματος, ο Στέλιος Ράμφος έχει, σύμφωνα με την Βικιπαιδεία, «υιοθετήσει “εκσυγχρονιστικές” θέσεις και θεωρεί την ορθόδοξη παράδοση της Ελλάδας ανασταλτική της προόδου»

η μνήμη του Αθανάσιου Πάριου τιμάται σε αρκετούς ελληνικούς ναούς, ιδιαίτερα στη Χίο με την οποία συνδέθηκε ως σχολάρχης και επέλεξε ως χώρο αναχωρητισμού μέχρι το τέλος του βίου του

όπως είναι εύλογο, η μνήμη του τιμάται εμφανώς και πολλαπλά στο δημόσιο χώρο της γενέτειρας του, στον Κώστο Πάρου

μνημείο του «Αγίου Αθανασίου Πάριου, Μεγάλου Δασκάλου του Γένους» – Κώστος

σε περίοπτη θέση είναι τοποθετημένη η εικόνα του και στην Εκατονταπυλιανή, στην Παροικιά

ανακηρύχθηκε Άγιος της Ορθόδοξης Εκκλησίας σχετικά πρόσφατα, το 1995

η θρησκευτική ιστοσελίδα «Πεμπτουσία» ενημερώνει ότι «λείψανα του Αγίου φυλάσσονται στους Ιερούς Ναούς Μεταμορφώσεως Σωτήρος Χριστού Λιβαδίων Χίου (τμήμα της τιμίας κάρας), Αγίου Αθανασίου Παρίου Κώστου Πάρου, Παναγίας Εκατονταπυλιανής Πάρου και Αγίου Νικοδήμου Αγιορείτου Χώρας Νάξου»

αν και σε άλλο άρθρο της ίδιας ιστοσελίδας διατυπώνεται εναλλακτική άποψη: «τα οστά του οσίου Αθανασίου μεταφέρθηκαν στο οστεοφυλάκειο του εκεί ναϋδρίου – Αγίου Γεωργίου Ρεστών, Χίου – αλλά αποτεφρώθηκαν κατά τον εμπρησμό του 1822»

ακολουθεί σύντομη ενδεικτική βιβλιογραφία, εύκολα προσβάσιμη στο διαδίκτυο, για όποιους ενδιαφέρονται να θέσουν «ίδιον δάκτυλον επί τον τύπον των ήλων»

το διδακτορικό της Chen Yingxue

οι θεωρήσεις για την πολεμική του Πάριου ενάντια στον Διαφωτισμό από τον Φίλιππο Ηλιού, τον Πασχάλη Κιτρομηλίδη και τον Βασίλειο Μακρίδη