Παραλλαγές στο μύθο του Τροπαιοφόρου

Ο Άγιος Γεώργιος γεννήθηκε το 280 μ.Χ. στην Καππαδοκία την εποχή του Διοκλητιανού (242/245 – 311/312). Ήταν γιός Έλληνα στρατηλάτη της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Έμεινε ορφανός μικρός και μετοίκησε στην πατρίδα της μητέρας του, την Παλαιστίνη. Ακολουθώντας την οικογενειακή παράδοση έγινε κι’ αυτός ρωμαίος  αξιωματικός. Μαρτύρησε κατά τις διώξεις του Διοκλητιανού εναντίον των χριστιανών το 303 μ.Χ.

Πρώτα πεζικάριος

Μεταξύ 4^ου και 9^ου αιώνα ο Άγιος Γεώργιος απεικονίζεται πεζός, με στρατιωτική ενδυμασία και ακόντιο ή ως νεαρός μάρτυρας που κρατά σταυρό.

Ψηφιδωτό του 6^ου αιώνα από τη Μονή Αγίας Αικατερίνης στο Σινά, όπου ο Άγιος ντυμένος με λευκό χιτώνα, κρατά σταυρό ως σύμβολο του μαρτυρίου. Με κόκκινο χιτώνα ο Άγιος Θεόδωρος.

Από τον 9^ο αιώνα, κυρίως στη Βυζαντινή Ανατολή, αρχίζει να απεικονίζεται έφιππος. Το  γνωστό μοτίβο με τον δράκο εμφανίζεται από τον 10^ο αιώνα σε τοιχογραφίες στην Καππαδοκία και σε ψηφιδωτά στην Παλαιστίνη και τη Μικρά Ασία.

Μέχρι τον 13^ο αιώνα συνυπάρχουν οι δύο απεικονίσεις, πεζικάριος και καβαλάρης. Αυτή την περίοδο εμφανίζεται στην ιστόρηση και ο δράκος.

Τους επόμενους αιώνες καβαλάρης

Απ’ τον 14^ο αιώνα κυριαρχεί ο Αϊ Γιώργης καβαλάρης, με ή χωρίς δράκο στις αναπαραστάσεις του.

Ο Άγιος Γεώργιος καβαλάρης σκοτώνει το δράκο (Μουσείο Μπενάκη). Τον ιστορεί ο κρητικός ζωγράφος Άγγελος Ακοτάντος, πρόδρομος του συμπατριώτη του Δομίνικου Θεοτοκόπουλου – Ενετοκρατία, 15^ος αιώνας

Αυτή η εικονογραφία που παραπέμπει σε αρχαίους δρακοκτόνους ιππείς μεταφέρεται στη Δύση, κυρίως μετά τον 11ο αιώνα, πιθανόν μέσω των Σταυροφοριών.

Η αναμέτρηση του Βελλεροφόντη με τη Χίμαιρα. Εικάζεται ως το ενδεχόμενο πρότυπο των αναπαραστάσεων του ιππέα δρακοκτόνου Αγίου Γεωργίου. Ερυθρόμορφη παράσταση 4^ου  αιώνα π.Χ. , Τάραντας, Νότια Ιταλία

Η “εκχριστιανισμένη” εικονογραφία του καβαλάρη μπορεί να ανιχνευθεί στις Καππαδοκικές σπηλαιοεκκλησίες του Γκόρεμε, όπου τοιχογραφίες γύρω στον 10^ο αιώνα δείχνουν στρατιωτικούς αγίους έφιππους να αντιμετωπίζουν φίδια με ένα, δύο ή τρία κεφάλια. Αυτά τα τέρατα εκπροσωπούν το «κακό».

Εικονογράφηση των Αγίων Γεωργίου και Θεοδώρου απ’ το Γκόρεμε της Καππαδοκίας, μεταξύ 9^ου και 11^ου αιώνα

Στη Δυτική Ευρώπη γίνεται ιδιαίτερα δημοφιλής από τον 12ο αιώνα και μετά, με σημαντική εξάπλωση σε περιοχές όπως η Αγγλία, όπου από τον 15^ο αιώνα εξελίχθηκε ως ο εθνικός άγιος της χώρας.

Η σημαία με τον ερυθρό σταυρό σε λευκό φόντο, γνωστή ως ο «Σταυρός του Αγίου Γεωργίου» υιοθετείται, ιδίως σε στρατιωτικά πλαίσια.

Η σημαία του Αγίου Γεωργίου σε μια απ’ τις σύγχρονες προσομοιώσεις του πολέμου. Αυτού που συντελείται στα ποδοσφαιρικά γήπεδα

Οι χιαστοί σταυροί στην επίσημη σημαία του Ηνωμένου Βασιλείου ενσωματώνουν τον σκωτσέζικο σταυρό του Άγιου Ανδρέα (λευκό χιαστό σε μπλε φόντο) και τον ιρλανδικό του Αγίου Πατρικίου (κόκκινο χιαστό σε λευκό φόντο).

Ο Άγιος Γεώργιος έγινε το ιδανικό πρότυπο ιππότη-προστάτη της Αγγλίας. Ως έφιππος στρατιωτικός άγιος ακολουθούσε τη ιπποτική και πολεμική κουλτούρα του Μεσαίωνα, έχοντας αποκτήσει πανευρωπαϊκή φήμη με τις Σταυροφορίες. Η εικόνα του να νικά τον δράκο, σώζοντας την βασιλοπούλα συμβόλιζε την πάλη του καλού ενάντια στο κακό, εμπνέοντας τα χριστιανικά βασίλεια.

Παραλλαγές στο μύθο του πολεμιστή

Αφίσα που καλούσε σε επιστράτευση πολίτες της Βρετανικής Αυτοκρατορίας στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο – «η Βρετανία σε χρειάζεται άμεσα!»

Άλλη μια πολεμική αφίσα που εικονίζει τον Άγιο Γεώργιο να προστατεύει τους βρετανούς στρατιώτες που δοκιμάζονταν στα χαρακώματα του Πρώτου Παγκοσμίου, έργο του δημοφιλούς στην εποχή του εικονογράφου John Hassall (1868 – 1948).

Μια απ’ αυτές τις παραλλαγές φιλοτεχνεί ο πάντα σαρκαστικός Ουίνστον Τσόρτσιλ, σε εκλογική του ομιλία του στις 29 Απριλίου 1933. Στόχος του ήταν η αδικαιολόγητη υποτίμηση του επικείμενου εθνικού κινδύνου που θεώρησε ότι προωθούσαν ορισμένοι διανοούμενοι και πολιτικοί αυτής της περιόδου, ενώ ο Χίτλερ εδραιωνόταν στην Γερμανία (St. George and the Dragon).

Σύμφωνα με τον Τσόρτσιλ, αν ο θρύλος επαναλαμβανόταν στις μέρες του 1933, ο Άγιος Γεώργιος θα έφτανε στην Καππαδοκία συνοδευόμενος όχι από άλογο, αλλά από μια γραμματεία, και θα ήταν οπλισμένος όχι με λόγχη, αλλά με ευέλικτες διαπραγματευτικές προτάσεις. Θα πρότεινε μια συνδιάσκεψη στρογγυλής τραπέζης με τον δράκο, θα έκανε εμπορική συμφωνία μαζί του και θα του δάνειζε χρήματα από τους φορολογούμενους της Καππαδοκίας. Η απελευθέρωση της κόρης θα παραπεμπόταν στη Γενεύη, ενώ ο δράκος στο μεταξύ θα διατηρούσε όλα του τα δικαιώματα.

Τελικά, ο Άγιος Γεώργιος θα φωτογραφιζόταν με τον δράκο και την βασιλοπούλα.

Απεικόνιση της σαρκαστικής αφήγησης του Τσόρτσιλ – δικιά μου παραγγελία στο ChatGPT

Μια γελοιογραφία του Ernest H. Shepard, την δύσκολη για την εξέλιξη του Β Παγκόσμιου Πόλεμου 1^η Ιανουαρίου 1941, προάγει σε δρακοκτόνο τον ίδιο τον Τσόρτσιλ.

Υπότιτλος: «τελειώσαμε μ’ αυτόν, πάμε για τον επόμενο»

Παραλλαγές στο δημοτικό τραγούδι

Ο Άγιος Γεώργιος είναι ο πρωτάγιος μετά την Παναγία σ’ Ανατολή και Δύση. Είναι ο άγιος πολεμιστής, ο άγιος θεραπευτής, ο άγιος γεωργός. Έτσι είναι εκείνος που θα δεχτεί το λαϊκό ανάθεμα όταν συντελούνται ιδεολογικές μετατοπίσεις απ’ το κυρίαρχο πρότυπο.

Ο πατέρας της Ελληνικής Λαογραφίας Νικόλαος Πολίτης (1858 – 1921), ανθολογεί το επόμενο δημοτικό τραγούδι που αναφέρεται στην ανδρειωμένη λυγερή κόρη, την μάνα του Διγενή Ακρίτα ενώ καταφεύγει στον Άι Γιώργη κυνηγημένη από τους Σαρακηνούς.

Ο Άγιος φαίνεται να διευκολύνει τις επιθυμίες του Σαρακηνού.

Οι λέξεις που με δυσκόλεψαν ήταν, ο φάρος/ το φαρί – το άλογο, το καλλίγωμα – το πετάλωμα και τα φτερνιστήρια – τα σπιρούνια

Κάπου πόλεμος γίνεται ‘ς Ανατολή και Δύση,
και τό μαθε μια λυγερή και πάει να πολεμήση.
Αντρίκια ντύθη κι’ άλλαξε και πέρνει τάρματά της.
Φίδια στρώνει το φάρο της κι’ όχιαίς τον καλλιγώνει,
και τους αστρίταις τους κακούς τους βάνει φτερνιστήρια,
Φτερνιά δίνει του μαύρου της, πάει σαράντα μίλια,
κι’ άλλη ματαδευτέρωσε ‘ς τον πόλεμον εμπήκε.
‘Σ τά μπα της στράταις έκανε, ‘ς τά βγα της μονοπάτια,
‘ς τάλλο της στριφογύρισμα, έσπασε το λουρί της,
φανήκαν τα χρυσόμηλα, τα λινοσκεπασμένα.

Σαρακηνός την αγνατά ναπό ψηλή ραχούλα.
“Παιδιά, και μη δειλιάσετε, παιδιά, μη φοβηθήτε.
Γυναίκειος ειν’ ο πόλεμος, νυφαδιακός ο κούρσος!”
Κ’ η λυγερή όντας τ’ άκουσε ‘ς τον Άη Γιώργη τρέχει.
“Αφέντη μου άη Γιώργη μου, χώσε με το κοράσιο,
να κάμω τά μπα σου χρυσά και τά βγα σου ασημένια,
και τα ξυλοκεράμιδα ούλο μαργατιτάρι.”
Εσκίσανε τα μάρμαρα κ’ εμπήκε η κόρη μέσα.

Σαρακηνός να κ’ έφτασε κοντά ‘ς τον άη Γιώργη.
“Άγιε μου Γιώργη χριστιανέ, φανέρωσε την κόρη,
να βαφτιστώ ‘ς τη χάρη σου εγώ και το παιδί μου,
εμέ να βγάλουν Κωσταντή και το παιδί μου Γιάννη.”

Ανοίξανε τα μάρμαρα κ’ έφάνηκεν η κόρη.

Ο Παντελής Μπουκάλας στο «ο έρως και το έθνος», που αποτελεί τον τέταρτο τόμο των δοκιμίων του για το δημοτικό τραγούδι με τον γενικό τίτλο «Πιάνω γραφή να γράψω», σχολιάζει μεγάλο αριθμό παραλλαγών που θέλουν τον Αϊ Γιώργη δίβουλο, παραδόπιστο και πλεονέκτη πάνω στο μοτίβο με την ανδρειωμένη λυγερή.

Κάποια χαρακτηριστικά παραθέματα, απ’ τα πολλά στο θέμα του «δίβουλου Αϊ Γιώργη»

Σκίζουν τα άγια μάρμαρα και βγαίνει η κόρη πάνω,

τρέχει και το τουρκόπουλο κι απ’ τα μαλλιά την πιάνει.

«Άφησ’ με σκύλε απ’ τα μαλλιά, πιάσ’ με απ’ το χέρι,

που ‘χω δυο λόγια για να πω και ότι μου μέλλει ας γένει.

Δεν είδα άγιο δίβουλο ωσάν τον άι – Γιώργη,

να παραδίδει και Ρωμιά εις των Τουρκών τα χέρια».

Η προηγούμενη παραλλαγή, από τη Μύκονο

Και μια καρδιτσιώτικη

«Αχ, Αϊ – Γιώργη χαραμή, χαράμι να σου γένει,

π’ αδίκησες μια χριστιανή, την έδωσες στον Τούρκο»

Ακόμα πιο αυστηρή και βέβηλη η παραλλαγή απ’ το Κεράσοβο Ιωαννίνων

Αχ, τον άι – Γιώργη που ‘χετε, ποτέ μην τον γιορτάστε, ν-αμάν.

Αχ, τι έχει το μάτι λαίμαργο και την ψυχή χαμένη

Οι στοχεύσεις αυτών των παραλλαγών διαφοροποιούνται από τους μελετητές των δημοτικών.

Αναφέρονται στην αντίρρηση των λαϊκών να αποδεχτούν τη φυλετική ανάμειξη Ελληνίδων με Τούρκους ακόμα κι’ αν οι τελευταίοι βαφτιστούν ορθόδοξοι. Επίσης στην τάση της νεοελληνικής σκέψης να προστρέχει στην προδοσία από φυσικά πρόσωπα ή μεταφυσικούς εγγυητές όταν στραβώνουν τα πράγματα. Τέλος, σε αντίθεση με τον επίσημο κλήρο που ερμήνευε την σκλαβιά ως θεία τιμωρία, οι ανυπότακτοι λαϊκοί και οι φτωχοί παππάδες εναντιώνονταν και μάλιστα βλάσφημα επειδή έβλεπαν τον χριστιανισμό να συντηρεί τη φλόγα της ελευθερίας.

Η φωνή του λαού ενάντια στα θέσφατα

Η αφήγηση βρίσκει τον Άι Γιώργη έναν ταπεινό πεζό μάρτυρα που εξελίσσεται μέσα στους επόμενους αιώνες σε ηρωικό τροπαιοφόρο πολεμιστή, σύμβολο των σταυροφόρων και έμβλημα της Αυτοκρατορικής Βρετανίας. Την περίοδο του Πρώτου Παγκόσμιου Πόλεμου και στον Μεσοπολέμο συμβόλισε την αντίδραση στις δυνάμεις της Κεντρικής Ευρώπης.

Μια μάλλον άγνωστη εκδοχή του ρωμιού Άι Γιώργη εξέφρασε στο δημοτικό τραγούδι. Την  απεχθή συμπόρευση των ηγετών της Ορθοδοξίας με την Οθωμανική εξουσία. Η φωνή του λαού ενάντια στα θέσφατα, όπως συνοψίζει ο Μπουκάλας.