Οι “γυρολόγοι” της εκλαΐκευσης με πειράματα

Οι εκλαϊκευτές του Διαφωτισμού

Ο Διαφωτισμός του 17^ου & 18^ου αιώνα εντάσσει στο πρόγραμμά του την ατομική ελευθερία, την ανεξιθρησκία, τον ορθό λόγο και ως γνήσιο τέκνο της Επιστημονικής Επανάστασης  επιλέγει την εμπειρική μέθοδο ως τρόπο κατανόησης της φύσης και της κοινωνίας. Οι επιστήμονες – απόστολοι του Διαφωτισμού επιχειρούν να προωθήσουν τις ιδέες του με συζητήσεις όχι μόνο στις ακαδημίες, τις επιστημονικές εταιρίες, λιγότερο στα συντηρητικότερα πανεπιστήμια, αλλά και εκεί που συγκεντρώνονταν το ευρύ κοινό, δηλαδή σε λέσχες, στις πλατείες και στα καφενεία. Επίσης, συντάσσοντας επιστημονικές εγκυκλοπαίδειες, εκλαϊκευτικά βιβλία και φυλλάδια.

Η εξοικείωση του λαϊκού κόσμου με τον ορθολογισμό και τον εμπειρικό έλεγχο επιχειρήθηκε και με τα δημόσια πειράματα. Αυτά συνδύαζαν την εκλαΐκευση με την διασκέδαση και την ενδεχόμενη χρησιμότητά τους στην καθημερινή ζωή. Την περίοδο του Διαφωτισμού η επιστήμη άρχισε να συζητά συστηματικά τα φαινόμενα του στατικού ηλεκτρισμού που προσφέρονταν για εντυπωσιακές πειραματικές επιδείξεις.

Γελοιογραφικό χαρακτικό την εποχή της Γαλλικής Επανάστασης, 1794 – αποκαθήλωση της παλαιάς ιεραρχίας με όπλο την ηλεκτροστατική γεννήτρια

Οι δημόσιες πειραματικές επιδείξεις είχαν παρελθόν απ’ τις απαρχές της Επιστημονικής Επανάστασης με τα λεγόμενα καταδεικτικά πειράματα. Το θρυλούμενο πείραμα του Γαλιλαίου στην Πίζα, τα πειράματα υδροστατικής από συνεργάτες του Πασκάλ στο Παρίσι και την Ρουέν, τα ημισφαίρια του Όττο φον Γκέρικε στο Βρανδεμβούργο και τα πειράματα με τις αεραντλίες του Μπόιλ στο Λονδίνο αναπαραστάθηκαν σε γκραβούρες και ζωγραφικούς πίνακες αφού είχαν προηγουμένως προκαλέσει το ενδιαφέρον των εγγράμματων της εποχής.

Ο αέρας του Διαφωτισμού με πειραματικές επιδείξεις φτάνει μέχρι τα νοτιοανατολικά άκρα της ευρωπαϊκής ηπείρου, τα Βαλκάνια, από έλληνες διανοούμενους που μαθήτευσαν στην Κεντρική Ευρώπη. Απ’ το 1780 ο Μανασσής Ηλιάδης, που σπούδασε γιατρός στην Ιταλία, εκτελεί πειράματα ηλεκτρισμού στο Βουκουρέστι και εντυπωσιάζει αξιωματούχους και εμπόρους. Ένας απ’ αυτούς εμπνέεται από εκείνες τις επιδείξεις και συγκεντρώνει μεταξύ 1780 και 1790, επιστημονικές γνώσεις και πειραματικές δραστηριότητες από γερμανικά και γαλλικά βιβλία, στη συλλογή «Φυσικής Απάνθισμα». Είναι ο Ρήγας – φλογερός και στ’ άρματα και στα γράμματα που συντάχθηκε με το παράδειγμα άλλων συμπατριωτών λογίων. Ενδεικτικά, η «Σύντομος ανάλυσις της Πειραματικής Νεωτέρας Φιλοσοφίας συγγραφείσα μεν παρά του Άγγλου Άγγελου Βενιαμίν Μαρτίνου νυν δε επαυξηυθείσα παρά Ανθίμου Γαζή», απ’ όπου η απεικόνιση μιας ηλεκτροστατικής γεννήτριας που φορτίζει δοχείο Λέιντεν.

Ακαδημαϊκοί ήσαν οι πρώτοι δημόσιοι πειραματιστές

Τα πειράματα σε μη ακαδημαϊκούς χώρους ξεκίνησαν από εκπροσώπους επιστημονικών εταιρειών. Στην Αγγλία ο Τζον Ντεσαγκουλιέρς (1683 – 1744), άμεσος πειραματικός συνεργάτης του Νεύτωνα στην Βασιλική Εταιρία, γύρισε τις πόλεις της Αγγλίας  εκλαϊκεύοντας τις απόψεις του μεγάλου φυσικού με πειράματα στη μηχανική, την οπτική αλλά και στην «νέα αδελφούλα της επιστήμης», τον ηλεκτρισμό. Ένα πείραμα ηλεκτρισμού που έγινε δημοφιλές απ’ τον Ντεσαγκουλιέρς ήταν «το ιπτάμενο αγόρι», που επινόησε ο συνεργάτης του, Στίβεν Γκρέι (1666 – 1736). Ο Γκέι υπήρξε υπάλληλος σε ιδιωτικό χώρο επιμόρφωσης φιλομαθών που διεύθυνε ο Ντεσαγκουλιέρς, στο Λονδίνο.

Ο Γκρέι χρησιμοποιούσε για τις επιδείξεις του παιδιά του δρόμου που “προσφέρονταν” να ηλεκτριστούν και καλούνταν να φυλλομετρούν βιβλία χωρίς να αγγίζουν τις σελίδες τους. Η φήμη αυτής της επίδειξης πέρασε την Μάγχη απ’ τον αββά Νολέ, που η επιστημονική του φήμη ενισχύθηκε από τις δημόσιες επιδείξεις που πραγματοποίησε.

Ο Ζαν Αντουάν Νολέ (1700 – 1770), μέλος της Βασιλικής Ακαδημίας του Λονδίνου και πρώτος καθηγητής Πειραματικής Φυσικής στο Πανεπιστήμιο των Παρισίων, χρεώνεται ένα εντυπωσιακό πείραμα που επιπλέον πιστοποίησε ότι ο ηλεκτρισμός ταξιδεύει με πολύ μεγάλες ταχύτητες.

Το 1746 τοποθέτησε στη σειρά 200 μοναχούς συνδεδεμένους ανά δυο με χάλκινα σύρματα μήκους 7,5 μέτρων. Η ανθρώπινη αλυσίδα απέκτησε συνολικό μήκος 1,6 χιλιόμετρα. Όταν οι δύο ακραίοι καλόγεροι έκλειναν κύκλωμα μέσα από συστοιχία δοχείων Λέιντεν, ταυτόχρονα και οι 200 ένοιωθαν το πέρασμα ηλεκτρικού φορτίου στο σώμα τους. Αυτός ο ταυτοχρονισμός θεωρήθηκε ως αποτέλεσμα της μεγάλης ταχύτητας διάδοσης του ηλεκτρικού φορτίου. Η επίδειξη επαναλήφθηκε με 180 δραγόνους.

Η φήμη της επίδειξης διαδόθηκε μέχρι την μακρινή Ιαπωνία ως παιχνίδι συναναστροφών, οπωσδήποτε μετά το 1753, χρονιά που έφτασε η πρώτη ηλεκτροστατική γεννήτρια στο Ναγκασάκι απ’ την Ολλανδία.

Ο Γκέοργκ Ματίας Μπος (1710 – 1761), καθηγητής φυσικής φιλοσοφίας στο Τίμπινγκεν εμπνεύστηκε δυο ιδιαίτερα δημοφιλή πειράματα επίδειξης. Το πρώτο ονομάστηκε «Ευλογία», απαιτούσε συσκότιση και ο Μπος το εκτελούσε αποκρύπτοντας την διαδικασία. Ένα άτομο ντυμένο με μεταλλικό κράνος ή πανοπλία καθόταν σε μια καρέκλα με καλή μόνωση και λάμβανε στατικό φορτίο ικανό να παράγει στα αιχμηρά σημεία σπινθηρισμούς ακίδας με εντυπωσιακά οπτικά αποτελέσματα.

Αν η «Ευλογία» είχε στοιχεία βλασφημίας, το «Ηλεκτρικό Φιλί» ήταν σκαμπρόζικο. Η ιστορικός Πάολα Μπερτούτσι θεωρεί ότι με το δεύτερο μπήκαν στο παιχνίδι των πειραματικών επιδείξεων κι’ οι γυναίκες (1). Η μονωμένη και φορτισμένη κυρία εξέπεμπε σπινθήρα – τιμωρία σε όποιον άνδρα της συντροφιάς επιχειρούσε να την φιλήσει, χωρίς βεβαίως να μένει αλώβητη και η ντάμα απ’ την αποφόρτιση των αισθημάτων του ασυγκράτητου θαυμαστή.

Κάποιες δημόσιες επιδείξεις πειραμάτων συνοδεύονταν και με προσφορές θεραπειών μέσω ηλεκτρικών εκκενώσεων σε όσους το επιθυμούσαν. Αυτή η θεραπευτική λειτουργία ονομάστηκε «Ιατρικός Ηλεκτρισμός» και υποσχόταν θεραπείες για διαταραχές του πεπτικού και του νευρικού συστήματος, για τις ουρικές αρθρίτιδες, για τους ρευματισμούς και για την υποκατάσταση του υδραργύρου ως θεραπευτικής ουσίας. Μια απ’ τις ακραίες εκδοχές του «Ιατρικού Ηλεκτρισμού» αφορούσε την βελτίωση της αρρενωπότητας με διοχέτευση «ηλεκτρικής φωτιάς» στους ενδιαφερόμενους, με την πρόσθετη διευκρίνιση ότι αυτή η θεραπεία δεν ήταν αποτελεσματική για τους καστράτο.

Λιγότερο αμφιλεγόμενη ήταν η προσπάθεια τοποθέτησης αλεξικέραυνων στα καμπαναριά εκκλησιών που συνάντησαν τις αντιρρήσεις των ιερωμένων. Οι τελευταίοι επέμεναν να αντιμετωπίζουν τις καταιγίδες με κωδωνοκρουσίες. Μια συσκευή που προσομοίωνε την λειτουργία του αλεξικέραυνου, σχεδιάστηκε για να πολεμήσει αυτές τις προλήψεις. Ονομάστηκε «Σπίτι του Κεραυνού».

Πρόκειται για μοντέλο σπιτιού με τους πλευρικούς τοίχους να αρθρώνονται με μεντεσέδες στη βάση της διάταξης. Στο εσωτερικό, πίσω απ’ τον εξωτερικό μεταλλικό αγωγό, υπήρχε ένα φυσίγγι με μπαρούτι. Όταν ο σφαιρικός ακροδέκτης φορτιζόταν από δοχείο Λέιντεν, το φορτίο εκτονωνόταν στο έδαφος μέσω του αγωγού. Αν όμως η αγώγιμη διαδρομή προς τη γείωση διακοπτόταν με την αφαίρεση του τετράγωνου ξύλινου τμήματος εκεί που ο αγωγός δημιουργεί κλίση με την κατακόρυφο, το ηλεκτρικό φορτίο εκτονωνόταν με σπινθήρα που πυροδοτούσε το μπαρούτι με αποτέλεσμα οι πλευρικοί τοίχοι να καταρρέουν ισοπεδώνοντας όλη την κατασκευή. Η ιδέα γεννήθηκε απ’ τον Τζέιμς Λιντ (1736 – 1812), γιατρό και φυσικό φιλόσοφο απ’ το Εδιμβούργο. Το «Σπίτι του Κεραυνού» έγινε δημοφιλές και αναπαράχθηκε μέχρι και την Ιταλία.

Οι δυο ηλεκτρισμοί

Ο σπουδαίος θεωρητικός αλλά και ικανός πειραματικός Τζέιμς Κλερκ Μάξγουελ (1831 – 1879) διαχώρισε την νέα επιστήμη σε ηλεκτρισμό «των διαλέξεων και της εκλαΐκευσης» και στον «ηλεκτρισμό του εργαστηρίου του μηχανικού». Ο πρώτος συντελείται με σπινθήρες και τριγμούς του αέρα που εκτονώνεται ενώ ο δεύτερος με ρεύματα και αντιστάσεις. Ο πρώτος δεν προσφέρεται για μετρήσεις ούτε βοηθά στην εξέλιξη της νεαρής τότε τηλεγραφίας, επισήμανε ο Μάξγουελ, σε αντίθεση με τον δεύτερο που εστιάζει σε μετρούμενες ποσότητες και παράγει χρήσιμες τεχνολογίες.

Με πιο ρητορικό και άμεσο τρόπο ο «πατέρας της σύγχρονης επιστήμης», ο Γαλιλαίος, όταν αμφισβήτησαν την πρωτότυπη κατασκευή του τηλεσκόπιου απ’ τον ίδιο, ισχυρίστηκε πως ακόμα κι’ προηγήθηκαν ολλανδοί οργανοποιοί που το επιδείκνυαν και το εμπορεύονταν σαν παιχνίδι στις αγορές της Βενετίας, αυτός ήταν που το μετασκεύασε και το έστρεψε προς τον ουρανό δίνοντας απαντήσεις στα μυστήρια του κόσμου.

Ο ιστορικός Αϊγουάν Μόρους (2), εκτιμά σε αντίθεση με τον Μάξγουελ, ότι η μεταφορά των πειραμάτων απ’ το εργαστήριο στον δημόσιο χώρο αποτελεί διαδικασία παραγωγής γνώσης. Επιπλέον επισημαίνει ότι οι επιστήμονες εκτός απ’ τους ευρύτερους διαφωτιστικούς στόχους με δημόσια πειράματα, τα πέρασαν και στα αριστοκρατικά σαλόνια επιχειρώντας να εντυπωσιάσουν τους εύπορους που αναζητούσαν νέες διασκεδαστικές εμπειρίες, ώστε να εξασφαλίσουν απ’ αυτούς χορηγίες. Επίσης, με τα πειράματα σε αίθουσες διαλέξεων και σε άλλους δημόσιους χώρους κοινοποιούσαν στο ευρύ κοινό τις διδακτικές τους ικανότητες ώστε να πυκνώσει το ακροατήριο στις πανεπιστημιακές τους παραδόσεις και μαζί τους και οι πρόσοδοι απ’ τα δίδακτρα.

Οι “γυρολόγοι” ιδεαλιστές

Κάποιοι δημόσιοι πειραματιστές εκμεταλλεύτηκαν τις επιδείξεις του στατικού ηλεκτρισμού για να συγκεντρώσουν ακροατήρια ώστε να μεταγγίσουν τις ιδέες της νέας εποχής και για να βιοποριστούν στα μεγάλα ταξίδια προσηλυτισμού που επιχείρησαν.

Τα λίγα αποσπασματικά περιστατικά απ’ την τυχοδιωκτική και άτυχη πορεία του ελληνορθόδοξου ιερέα Σάμιουελ Νταμιάν προέρχονται απ’ την αλληλογραφία ενός απ’ τους σκαπανείς του στατικού ηλεκτρισμού, του Βενιαμίν Φραγκλίνου (1706 – 1790). Σ’ αυτήν εμφανίζεται δυο φορές ο Νταμιάν.

Στην πρώτη (3), το 1753, ο Φραγκλίνος απευθύνεται στον γνωστό στην εποχή του εγγλέζο βοτανολόγο  και εισαγωγέα σπόρων απ’ την Αμερική, Πίτερ Κόλισον (1694 – 1768), με θέμα τις διαφορές στην εργατικότητα μεταξύ ευρωπαίων προτεσταντών και καθολικών και των ινδιάνων της Βορείου Αμερικής. Εκεί αναφέρει έναν πολυταξιδεμένο τρανσυλβανό τατάρικης καταγωγής, τον Νταμιάν, που έχοντας ήδη περιηγηθεί την Ευρώπη πέρασε στη Δύση σκοπεύοντας να επιστρέψει στην πατρίδα του μέσω Κίνας, αφού θα επισκεπτόταν τις Ισπανικές Ινδίες. Αυτός ο περίεργος ταξιδιώτης τον ρώτησε για την αιτία που οι τάταροι της Ευρώπης και της Ασίας, οι αμερικανοί ινδιάνοι και οι αφρικανοί νέγροι αποφεύγουν τη ζωή στις πόλεις και τον αστικό πολιτισμό, επιμένοντας στη νομαδική ζωή. Και ενώ ο Φραγκλίνος συλλογιζόταν την απάντησή του, ο τρανσυλαβανός με σπαστά αγγλικά σπεύδει να καταθέσει τη δικιά του άποψη. Σύμφωνα μ’ αυτήν, ο Θεός χάρισε στον άνθρωπο τον Παράδεισο κι’ αυτός έγινε τεμπέλης. Ο Θεός τον έδιωξε, αλλά η ανθρωπότητα αγάπησε την τεμπελιά. Και η ελπίδα να απαλλαγούμε κάποτε απ’ την φροντίδα της εργασίας χωρίς εξαθλίωση, είναι η εκβιομηχανοποίηση των κρατών.

Τη δεύτερη επιστολή (4), δύο χρόνια μετά, το 1755, την απευθύνει στον σκωτσέζο γιατρό Τζον Λίνιγκ (1708 – 1760) που πήγε στην Αμερική, μελέτησε την επίδραση του κλίματος στον μεταβολισμό του κίτρινου πυρετού ενώ πειραματίστηκε και αυτός με τον “χαρταετό του ηλεκτρισμού”. Το βασικό θέμα της επιστολής είναι η ανταλλαγή εμπειριών για τη λειτουργία ηλεκτροστατικών διατάξεων. Με αυτή την αφορμή γίνεται η ακόλουθη εκτεταμένη αναφορά στον Νταμιάν

Το μόνο που ξέρω για τον Νταμιάν, είναι, ότι σύμφωνα με τη δική του αφήγηση ήταν ντόπιος της Τρανσυλβανίας, ταρταρικής καταγωγής και ιερέας της Ελληνικής Εκκλησίας. Μιλούσε και έγραφε λατινικά πολύ εύκολα και σωστά. Ξεκίνησε από τη χώρα του με σκοπό να γυρίσει τον κόσμο, κυρίως από τη στεριά. Ταξίδεψε μέσω Γερμανίας, Γαλλίας και Ολλανδίας, στην Αγγλία. Κάποια περίοδο έμεινε στην Οξφόρδη. Από την Αγγλία ήρθε στο Μέριλαντ κι’ από εκεί πήγε στη Νέα Αγγλία. Επέστρεψε δια ξηράς στη Φιλαδέλφεια. Μετά ταξίδεψε μέσω του Μέριλαντ, στη Βιρτζίνια και την Βόρεια Καρολίνα φτάνοντας σε εσάς. Σκέφτηκε ότι θα μπορούσε να τον εξυπηρετήσει στα ταξίδια του να γνωρίζει κάτι από τον ηλεκτρισμό. Του έμαθα τη χρήση του σωλήνα, πώς να φορτίζει τη φιάλη Λέιντεν και μερικά ακόμα πειράματα. Μου έγραψε από το Τσαρλς Τάουν, (Αντίλλες – Δυτικές Ινδίες), ότι είχε διανύσει οκτακόσια μίλια χάρις στον ηλεκτρισμό, που του παρείχε κρέας, ποτό και ρούχα. Το τελευταίο του γράμμα προς εμένα ήταν, νομίζω, από την Τζαμάικα, ζητώντας να του στείλω τους σωλήνες που αναφέρατε, στην Αβάνα, από όπου περίμενε να περάσει στη Βέρα Κρουζ. Σχεδίαζε χερσαίο ταξίδι μέσω του Μεξικού στο Ακαπούλκο. Από εκεί σκόπευε να μεταβεί στη Μανίλα, και έτσι μέσω της Κίνας, της Ινδίας, της Περσίας και της Τουρκίας, να επιστρέψει στην πατρίδα του (τη σημερινή Ρουμανία) με κύριο εφόδιο τον ηλεκτρισμό.

Ένα έργο παράξενο! Αλλά ήταν, όπως θα παρατηρούσατε, ένας πολύ μοναδικός χαρακτήρας. Λυπήθηκα που οι σωλήνες δεν έφτασαν εγκαίρως στην Αβάνα για αυτόν. Αν υπάρχουν ακόμα, παρακαλώ να τους φροντίσετε. Έκτοτε δεν έχω ακούσει τι απέγινε. Υποσχέθηκε να μου γράφει όσο πιο συχνά μπορούσε στο ταξίδι του αλλά και μόλις επέστρεφε στην πατρίδα του μετά την ολοκλήρωση της περιοδείας του. Έχουν περάσει επτά χρόνια από τότε που ήταν εδώ. Αν βρίσκεται ακόμα στη Νέα Ισπανία, …., υποθέτω ότι πρέπει να τελεί υπό περιορισμό και δεν μπορεί να επικοινωνήσει.

Νομίζω όμως ως πιθανότερο να είναι νεκρός

Άλλα δύο σύγχρονα κείμενα (5 & 6) ασχολούνται για το αν ο Ντομιάν είναι ελληνορθόδοξος ή ουνίτης ιερωμένος. Απ’ αυτά φαίνεται ότι είχε καταχωρήσει σε εφημερίδα της Νότιας Καρολίνας (South Carolina Gazette) διαφημιστικές προσκλήσεις για τα πειράματά του στον ηλεκτρισμό.

Η περίπτωση αυτού του πρεσβύτερου κάποιας εκδοχής της Χριστιανικής Εκκλησίας, που επιχειρεί με το “ηλεκτρικό πυρ” να εκπολιτίσει και ίσως να προσηλυτίσει τους κατοίκους του αρχιπελάγους της Καραϊβικής, αποτελεί αφορμή για να αναδειχθούν κάποιες διαστάσεις των δημόσιων πειραμάτων που μαζί με τις ιδεολογικές επιδιώξεις του πειραματιστή εξασφάλιζαν σ’ αυτόν «κρέας, ποτό και ρούχα».

Οι “γυρολόγοι” οργανοποιοί

Η άλλη εκδοχή των «πεζικάριων του ηλεκτρισμού» προέρχεται απ’ την τάξη των τεχνιτών που σε επαφή με τους επιστήμονες κατασκεύασαν όργανα φυσικής, μικροσκόπια, τηλεσκόπια, ηλεκτρικές γεννήτριες και φιάλες Λέιντεν, αρχικά για τα εκπαιδευτικά ιδρύματα. Στη συνέχεια πήραν τις ευρωπαϊκές στράτες για να πουλήσουν την πραμάτεια τους διαφημίζοντάς την, με δημόσιες επ’ αμοιβή παραστάσεις από πόλη σε πόλη. Ενίοτε προσέφεραν και αμφίβολες ιατρικές υπηρεσίες βασισμένες στο «ηλεκτρικό πυρ».

Ενδεικτική είναι η καριέρα του Γιάκομπ φον Μπιάντσι, που γεννήθηκε σε χωριό της λίμνης Κόμο το 1732, σε οικογένεια υαλουργών και απασχόλησε τους ιστορικούς της επιστήμης. Η ανασύνθεση που ακολουθούμε οφείλεται στον ιστορικό Όλιβερ Χόχαντελ (7).

Εκείνη την περίοδο οι κομπανίες των τεχνιτών μετανάστευαν όπου υπήρχε δουλειά, όπως κι’ οι ηπειρώτες κτιστάδες αυτής της περιόδου. Η οικογένεια των Μπιάντσι εντοπίζεται το 1750 στην Ολλανδία όπου εφαρμόζει την τέχνη των φυσητών γυαλιών στην κατασκευή επιστημονικών οργάνων. Ο Γιάκομπ εκτός από ικανός τεχνίτης αποδείχνεται και ταλαντούχος παρουσιαστής πειραμάτων με αποδοχή από το λαϊκό κοινό αλλά και τα αστικά σαλόνια της γερμανικής επικράτειας. Τότε είναι που διεκδικεί κύρος και προσθέτει αυτοβούλως στ’ όνομά του το μεγαλοπρεπές «φον» ενώ γερμανοποιεί το ιταλικό βαφτιστικό από Τζιάκομο σε Γιάκομπ.

Το 1756 βρίσκεται να δουλεύει στο Πανεπιστήμιο του Στρασβούργου ως οργανοποιός και εξελίσσεται σε λέκτορα πειραματικής φυσικής στο Πανεπιστήμιο της Φρανκφούρτης, όπου εκτελεί πειράματα ηλεκτροστατικής και ισχυρίζεται ότι το αίμα επιταχύνεται με τον ηλεκτρισμό, κατασκευάζοντας σχετικό όργανο μέτρησης. Το 1759 μεταβαίνει στο Πανεπιστήμιο του Τίμπινγκεν. Εκεί τον αναγνωρίζουν ως ικανότατο οργανοποιό και ταλαντούχο παρουσιαστή πειραμάτων αλλά όταν ζητά απ’ τις αρχές του Πανεπιστημίου πιστοποιητικό καλής διδασκαλίας του αρνούνται, αμφισβητώντας του την ιδιότητα του λόγιου.

Τότε ο Μπιάντσι κατέφυγε στην ελεύθερη αγορά κατασκευής οργάνων. To 1770 επιχορηγήθηκε απ’ την αυτοκράτειρα Μαρία Θηρεσία στην Βιέννη για την κατασκευή δύο πυροσβεστήρων και συνέχισε με τον σχεδιασμό βαρόμετρων που είχαν ενσωματωμένα ρολόγια και θερμόμετρων σε καλαίσθητες θήκες, για να πουληθούν ως διακοσμητικά αντικείμενα πλούσιων σαλονιών που διεκδικούσαν επιδεικτική σύμπλευση με το νέο επιστημονικό πνεύμα.

Αυτή η εργώδης αλλά και τυχοδιωκτική δραστηριότητα τον οδήγησε σε οικονομική αποτυχία και το 1777 αναζήτησε στο Παρίσι καλύτερη τύχη. Εκεί έκανε επιδείξεις οργάνων για θεραπείες με ηλεκτρισμό, αλλά τις ιατρικές εξηγήσεις για τις προτεινόμενες θεραπείες είχε αναλάβει ο καθηγητής της ιατρικής στο Πανεπιστήμιο των Παρισίων, Αλφόνσο Λερόι.

Πέθανε στο Παρίσι το 1786, 53 ετών και η χήρα του και τρίτη κατά σειρά σύζυγός του, εκποίησε τα επιστημονικά όργανα που είχαν μείνει αδιάθετα, ενώ οι τεχνικές του ικανότητές δεν πέρασαν απαρατήρητες από τους λόγιους της εποχής, όπως ο Φραγκλίνος.

Η περίπτωση του Μπιάντσι οριοθετεί την ιεραρχία των πανεπιστημίων τον 18^ο & 19^ο αιώνα, όπου οι οργανοποιοί, παρά την όποια επιτυχία τους στην εκλαΐκευση, δεν μπορούν να διεκδικήσουν πιστοποιημένα δικαιώματα επιμορφωτή. Όφειλαν να αποδεχτούν τον ρόλο του τεχνίτη – παρασκευαστή σε ακαδημίες και πανεπιστήμια ενώ επιστήμονες με το κύρος του Μάξγουελ αμφισβητούν ως επιστημονική δραστηριότητα την δημόσια επίδειξη πειραμάτων.

Οι “γυρολόγοι” της εκλαΐκευσης της επιστήμης στο YouTube

Το YouTube είναι η δεύτερη δημοφιλέστερη πλατφόρμα αναζήτησης στο διαδίκτυο και χρησιμοποιείται από το 1/3 των παγκόσμιων χρηστών. Τα βίντεο επιστήμης στο YouTube, ιδίως αυτά που προτείνουν πειραματικές επιδείξεις, στοχεύουν στην ψυχαγωγία. Επίσης, πέτυχαν να αποτελούν πηγή για εργασίες μαθητών και φοιτητών. Το  YouTube ξεκίνησε ως συμμετοχικός χώρος παθιασμένων ερασιτεχνών της επικοινωνίας, εδώ της επιστήμης, εξελίχθηκε όμως και σε πλατφόρμα παρέμβασης επαγγελματικών εταιριών με οικονομικά συμφέροντα που παράγουν βίντεο με τη συνδυασμένη συνδρομή επιστημόνων και επικοινωνιολόγων.

Η Βανέσα Χιλ και συνεργάτες της (8) πήραν συνεντεύξεις από είκοσι επιτυχημένους ΥouΤubers που ασχολούνται με την εκλαΐκευση της επιστήμης, γυναίκες & άνδρες, που δεν εκπροσωπούν εκπαιδευτικούς οργανισμούς ή εταιρείες για να διερευνηθούν οι στόχοι και τα κίνητρα των ανεξάρτητων εκλαϊκευτών της επιστήμης του διαδικτύου.

Αυτή η κατηγορία έχει ενδιαφέρον γιατί, σύμφωνα με τους Ντ. Γέλμπουρν & Γουίλ Γκράντ (9), τα ανεξάρτητα επιστημονικά βίντεο αποδείχθηκαν πιο δημοφιλή απ’ τα επαγγελματικά. Η δημοφιλία τους σχετίζεται με τη σύντομη διάρκεια τους, δίλεπτη ως πεντάλεπτη, με τους γρήγορους ρυθμούς εξέλιξης, με τον προσωπικό νεανικό τόνο των δημιουργών τους και το εκτός τυπικών συμβάσεων  χιούμορ που τα διακρίνει.

Οι είκοσι ΥouΤubers του δείγματος απευθύνονται στο παγκόσμιο κοινό στα αγγλικά, σε τρεις κυρίως κατηγορίες:

Η πρώτη απευθύνεται σε θεατές με καθορισμένα δημογραφικά χαρακτηριστικά (π.χ. φύλο, ηλικία, έγχρωμοι ή όχι).

Η δεύτερη, σε χρήστες με συγκεκριμένα ενδιαφέροντα και απόψεις (π.χ. ενδιαφέρον για την επιστήμη, συνδρομή στις σχολικές εργασίες, φιλελεύθερη ιδεολογία).

Η τρίτη προσαρμόζεται στο φυσικό περιβάλλον παρακολούθησης (π.χ. μαζί με τους γονείς, σε σχολικές τάξεις).

Οι εκλαϊκευτές της επιστήμης στο YouTube στοχεύουν κυρίως στην παροχή πληροφοριών, ενώ το TikTok και το Instagram ενδιαφέρονται περισσότερο για την αλλαγή στάσεων, χρησιμοποιώντας φορτισμένες συναισθηματικές παρεμβάσεις και συγκεκριμένη αισθητική.

Ως εσωτερικά κίνητρα οι ανεξάρτητοι δημιουργοί εκλαϊκευτικών βίντεο αναφέρουν την αγάπη τους για την επικοινωνία της επιστήμης που την αντιλαμβάνονται σαν δημιουργική δραστηριότητα και ως εξωτερικό κίνητρο το οικονομικό κέρδος, τονίζοντας ότι παρά την συγκυριακή επιτυχία τους, αυτή η δραστηριότητα αποτελεί ανασφαλή επαγγελματική επιλογή. Οι ερευνητές που πήραν αυτές τις συνεντεύξεις, βρίσκουν ομοιότητες στα κίνητρα και τον επαγγελματισμό των YouTubers με αυτά που χαρακτηρίζουν τους καλλιτέχνες.

Το «μαύρο κουτί» των επιστημονικών εκλαϊκευτών του YouTube είναι ο αλγόριθμος που επιλέγει προνομιακές θέσεις στις πλατφόρμες που κοινοποιούν το υλικό τους. Οι YouTubers που συμμετείχαν στην έρευνα τον προσομοιάζουν «με τον Θεό της Παλαιάς Διαθήκης: άγνωστος, άφαντος, ιδιότροπος και πανίσχυρος». Και αυτόν προσπαθούν να κατανοήσουν και να επηρεάσουν για να τιθασεύσουν την επαγγελματική ανασφάλεια που τους διακατέχει.

Η δημοφιλία των επιστημονικά ορθών βίντεο έναντι εκείνων που προβάλουν ψευδο-επιστημονικές απόψεις δεν προσφέρεται για μονοδιάστατες προσεγγίσεις και ερμηνείες. Για παράδειγμα, τα αντιεμβολιαστικά βίντεο ήσαν δημοφιλέστερα εκείνων που προπαγάνδιζαν τον εμβολιασμό, ενώ τα πράγματα αντιστρέφονταν σε εκείνα που έδιναν επιστημονικά συμβατές συμβουλές για τις πέτρες στα νεφρά έναντι αυτών που πρότειναν εναλλακτικές πανάκειες. Όταν οι κολικοί στα νεφρά «χτυπούσαν κόκκινο» οδηγούσαν ακόμα και τους ζηλωτές «φυσικών θεραπειών» σε πιο ορθολογικά διαδικτυακά νερά.

Οι “γυρολόγοι” της επικοινωνίας

Τα εσωτερικά και τα εξωτερικά κίνητρα των εκλαϊκευτών του ηλεκτρισμού την περίοδο του Διαφωτισμού και του διαδικτύου, δηλαδή ο ενθουσιασμός για την επιστήμη, η κοινωνική αναγνώριση και τα υλικά οφέλη, δεν φαίνεται να διαφοροποιούνται σημαντικά. Οι δυο εποχές σίγουρα διαφέρουν εκθετικά στην κλίμακα επιρροής. Την περίοδο του Διαφωτισμού οι εκλαϊκευτές απευθύνονταν στο αστικό & λαϊκό κοινό οικονομικά ανεπτυγμένων πόλεων, ενώ ο πολιτισμός του διαδικτύου απευθύνεται σ’ αυτό που ονομάζεται «παγκόσμιο χωριό». Χαώδης είναι και η απόσταση των αγορών που ανέπτυξαν οι δημόσιοι πειραματιστές την περίοδο του Διαφωτισμού προς αυτές που απευθύνονται οι εκλαϊκευτές της επιστήμης στο διαδίκτυο.

Αυτή η διαφορά κλίμακας σε εμβέλεια επιρροής και σε οικονομικά μεγέθη αντανακλάται και στις ιεραρχικές σχέσεις που αναπτύχθηκαν στις δύο περιόδους. Οι επιστήμονες του 18^ου & 19^ου αιώνα περιχάραξαν και κατοχύρωσαν το ακαδημαϊκό κύρος τους απέναντι στους οργανοποιούς, που παρά την εμβέλεια των πειραματικών τους επιδείξεων τελικά αποδέχτηκαν τον ρόλο του παρασκευαστή. Αντίθετα στο διαδίκτυο ερασιτέχνες και ανεξάρτητοι εκλαϊκευτές, δηλαδή ακαδημαϊκοί επιστήμονες και αυτοί που σπούδασαν επιστήμη ή εμπνέονται απ’ την επιστήμη αλλά δεν είναι ερευνητές, ανταγωνίζονται τους επαγγελματίες τεχνικούς της επικοινωνίας. Είμαστε εξοικειωμένοι μ’ αυτήν ακριβώς την συνθήκη απ’ την παγκόσμια πολιτική σκηνή, όπου αρχές και ιδεολογίες αντιπαρατίθενται, περισσότερο απ’ το παρελθόν, όχι με την σκληρή πραγματικότητα αλλά με τα επικοινωνιακά αντίμετρα των αντιπάλων.

Σ’ αυτές τις συνθήκες οι επικοινωνιακοί κανόνες για την εκλαΐκευση της επιστήμης προκρίνουν τα εντυπωσιακά φυσικά φαινόμενα τα οποία λειτουργούν ως κράχτες. Όμως η πραγμάτευση με απλές – μονοδιάστατες εξηγήσεις, στεγνώνουν το αυθεντικό πνεύμα της επιστήμης και την μεθοδολογίας της, δηλαδή την διερεύνηση.

Οι συγκεκριμένες επικοινωνιακές πρακτικές ταιριάζουν “γάντι” με τις στάσεις των ελλήνων μαθητών, όπως τις κατέγραψε ο Ι. Μπρούζος στον τρόπο που προσεγγίζουν «το Άτομο στο YouTube» (10). Oι μαθητές του δείγματος επιλέγουν βίντεο για εκπαιδευτική χρήση με κριτήρια την απλότητα της πραγμάτευσης της Ατομικής Δομής και την ψυχαγωγική διάστασή τους ενώ υπολείπεται το ενδιαφέρον τους για την εννοιολογική θεώρηση του υλικού κόσμου. Στην ίδια κατεύθυνση της ψυχαγωγίας και της έντασης κι’ ένας δημιουργός ιδιαίτερα δημοφιλών εκπαιδευτικών βίντεο στο YouTube, ο καθηγητής φυσικής στο ΜΙΤ Γουόλτερ Λιούιν,  που ισχυρίζεται με ρητορική υπερβολή ότι: «οι καθηγητές που κάνουν τη φυσική βαρετή είναι εγκληματίες». Και διευκρινίζει γλαφυρά τις επιδιώξεις των παρεμβάσεών του σε αμφιθέατρο και διαδίκτυο: «στις παρουσιάσεις μου κάνω τους φοιτητές μου να τους κοπεί η ανάσα, τους κάνω να σωπάσουν εντελώς, να γελάσουν, ακόμη και να κατουρηθούν πάνω τους» (11).

Την περίοδο του 18^ου αιώνα δεν προέκυψε κάποια θεμελιώδης επαναστατική επιστημονική σύνθεση, ίσως με εξαίρεση την συγκρότηση της σύγχρονης χημείας απ’ τον Λαβουαζιέ. Οι επιστήμονες επέκτειναν την νευτώνεια σύνθεση σε διάφορα περιεχόμενα. Είναι όμως παράλληλα η εποχή ανάπτυξης της τεχνολογίας των θερμικών μηχανών που οδήγησε στην 1^η Βιομηχανική Επανάσταση στα τέλη του 18^ου αιώνα. Η εκλαΐκευση της επιστήμης εκτός απ’ τον διαφωτιστικό της χαρακτήρα επιχείρησε να συμφιλιώσει τον κόσμο με την τεχνολογία του ατμού, όπως αντανακλάται στην αλληλογραφία του Φραγκλίνου. Η λαϊκή όμως συνείδηση αναγνώρισε ως πρωταγωνιστή τον εφευρέτη και βιομήχανο Τζέιμς Βατ και όχι τον Καρνό. Η αμφισβήτηση της συνδρομής των πειραματικών επιδείξεων στην τεχνολογική ανάπτυξη απ’ τον Μάξγουελ, ίσως να σχετίζεται με την ολοκλήρωση της επόμενης μεγάλης επιστημονικής σύνθεσης από τον ίδιο, δηλαδή της Ηλεκτρομαγνητικής Θεωρίας (1861 – 1862) που αποτέλεσε τη βάση της 2^ης Επιστημονικής Επανάστασης, αυτής του εξηλεκτρισμού (τέλος του 19^ου αιώνα), όπου σπίθες και ηλεκτρικά σοκ δεν αρκούσαν για την εξοικείωση των πολιτών με την νέα εποχή του συνεχούς ρεύματος. Και πάλι ως πρωταγωνιστές προβάλλονται από τις εφημερίδες της εποχής, οι εφευρέτες Έντισον και Γουέστινγκχαουζ. Η μνήμη του Μάξγουελ αραχνιάζει και τότε και σήμερα, στα λυκειακά και τα πανεπιστημιακά εγχειρίδια φυσικής.

Η εποχή του YouTube συμπίπτει με την 4^η Βιομηχανική Επανάσταση της ρομποτικής, των αλγορίθμων και της τεχνητής νοημοσύνης, με αντίστοιχες αλλαγές στις εργασιακές σχέσεις και στα νέα προϊόντα που δεσμεύουν τις παλάμες και τον νου των χρηστών. Σήμερα μαζί με Νεύτωνα και τον Αϊνστάιν, στην λαϊκή περί επιστήμης κουλτούρα έχουν στριμωχτεί και οι καινοτόμοι της σύγχρονης τεχνολογίας, όπως ο Τζομπς, ο Γκέιτς, ο Ζάκεμπεργκ και ο Μασκ. Αυτοί δεν επικαλούνται τις επιστημονικές περγαμηνές τους αλλά την εμπορική ανάπτυξη νέων τεχνολογικών ιδεών που εξυπηρετούν την επικοινωνία και τον έλεγχό της. Παράλληλα, επιδιώκουν την επικύρωση με αναφορές σε ισχυρά σύμβολα της επιστήμης, όπως στο μήλο του Νεύτωνα η Apple του Τζομπς, στον Τέλσα ο Μασκ, ενώ ο Ζάκεμπεργκ και ο Γκέιτς κοινοποιούν ότι προσωπικοί τους ήρωες είναι αντίστοιχα ο Αϊνστάιν και ο Φάινμαν. Αλλά και οι αλγόριθμοι του διαδικτύου, τον Αϊνστάιν, τον Τέσλα, τον Νεύτωνα και τον Φάινμαν προβάλουν για να αποδώσουν επιστημοσύνη στην σύγχρονη καταναλωτική τεχνολογία. Με εντυπωσιακούς τρόπους, διασκεδαστικές μανιέρες και με απλές εξηγήσεις του έργου τους, όπως προβλέπουν οι τρέχοντες κανόνες της εκλαΐκευσης.

Η δημοφιλία αυτών των βίντεο τα καθιστά ως βασική πηγή εργασιών εκπαιδευτικού τύπου  (12) και τα εξελίσσει ως πρότυπα και για την μαζική εκπαίδευση. Οι καινούργιες επιταγές επιμένουν σε απλές έννοιες, με αναφορές σε επιστήμονες κύρους, με έμφαση στην επικοινωνία και την επιχειρηματικότητα.

Αυτές τις επιταγές της εκλαΐκευσης φαίνεται ότι σέβονται και οι μετασχηματισμοί στα σύγχρονα εκπαιδευτικά προγράμματα διδασκαλίας των φυσικών επιστημών της νέας εποχής.

Όσοι πάντως αντιμετωπίζουν ως πρότυπα διδασκαλίας τα βίντεο επιστήμης στο YouTube, καλό είναι να λαμβάνουν υπόψη τη διάσταση μεταξύ αυτών των δημοφιλών ολιγόλεπτων βίντεο και των συνθετότερων παραμέτρων που καθορίζουν ένα αυθεντικό μάθημα 45 λεπτών που στοχεύει στην γνώση του περιεχομένου της φυσικής και στην μεθοδολογία της. Ένα ενδεικτικό παράδειγμα αυτής της διάστασης, αποτελεί το εγχείρημα ενός ιδιαίτερα επιτυχούς και ικανού εκλαϊκευτή στο YouTube, όταν δοκιμάζει την τύχη του ως τυπικός δάσκαλος (13).