Στέφανος Τραχανάς: Το Μικρό Λεξικό της Ψευδοεπιστήμης

Με αφορμή το κείμενο του Στέφανου Τραχανά, που έχω παραθέσει στην ανάρτηση μου, αναζήτησα ένα σχετικό κείμενο που με έχει βοηθήσει στην προσπάθειά μου να αντιληφθώ τη διάκριση μεταξύ της Επιστήμης και της Ψευδοεπιστήμης. Πρόκειται για το βιβλίο «Uncommon Sense: The Heretical Nature of Science» του Allan Cromer (Oxford University Press, 1993).
    Θυμάμαι ότι ένα αντίτυπο είχα χαρίσει και στον Ανδρέα Κασσέτα και του άρεσε πολύ.

    Επέλεξα να μεταφράσω τις σελίδες 141 και 142 του βιβλίου, τις οποίες σας παρουσιάζω. Εδώ ο συγγραφέας παραθέτει και σχολιάζει έναν πολύ ενδιαφέροντα ορισμό της έννοιας επιστήμη.

«Προκαλεί έκπληξη ότι ένας περιεκτικός ορισμός της έννοιας επιστήμη είναι δύσκολο να διατυπωθεί: Πρέπει η έννοια επιστήμη να εξισώνεται με τα αποτελέσματά της, δηλαδή με τη θεραπεία του καρκίνου, την πτήση των αεροπλάνων ή τη μαγεία των υπολογιστών; ΄Η με τις μεθόδους της, δηλαδή με τις μαθηματικές εξισώσεις και τα εργαστηριακά πειράματα; ΄Η, στο πλαίσιο μιας πιο λεπτομερούς προσέγγισης, η επιστήμη πρέπει να εξισώνεται με τη “μεταφυσική” της, δηλαδή με τη πίστη σε μια αντικειμενική πραγματικότητα και στην ύπαρξη αιτίου και αποτελέσματος;
Καθένα από τα προηγούμενα όντως περιλαμβάνει κάτι από το νόημα της λέξης επιστήμη, όπως οι περισσότεροι αντιλαμβανόμαστε αυτήν την έννοια, αλλά κανένα από αυτά δεν είναι απολύτως ικανοποιητικό. Ένας ορισμός που στηρίζεται στα υλικά παράγωγα της επιστήμης αποκλείει τα μαθηματικά και τη θεωρία της εξέλιξης. Ένας ορισμός που περιορίζεται στα παραδοσιακά μαθηματικά και στα πειράματα αποκλείει επιστήμες, όπως είναι η παλαιοντολογία, και νέες μεθόδους, όπως είναι οι προσομοιώσεις με υπολογιστή (Yonezawa 1993). Επιπλέον η “μεταφυσική” του 19ου αιώνα υποχώρησε μπροστά στα πραγματικά δεδομένα που εμφανίστηκαν τον 20ό.
Ανέκαθεν ωστόσο η πλειονότητα των επιστημόνων συμφωνούσε στο τι είναι επιστήμη και τι δεν είναι: Η εξωαισθητηριακή αντίληψη δεν είναι. Η παραβίαση της ομοτιμίας στα στοιχειώδη σωματίδια είναι. Η διαμεσολάβηση των μέντιουμ δεν είναι. Η χειροπρακτική και η ομοιοπαθητική δεν είναι. Η σχετικότητα και η κβαντομηχανική είναι. Τι διακρίνει λοιπόν την επιστήμη από τις απομιμήσεις της και τις ανταγωνίστριές της;

Η Δημόσια Πρόσβαση στη Γνώση

Στο προηγούμενο ερώτημα ο Βρετανός Φυσικός John Ziman (1968) διατύπωσε μια πολύ απλή απάντηση, που αναπάντεχα λειτουργεί πολύ καλά: Επιστήμη είναι η διαδικασία που έχει στόχο όλοι οι πιστοποιημένοι ερευνητές να συμφωνήσουν σε μια λογική άποψη.
Θα πρέπει λοιπόν να αντιληφθούμε όλες τις προσεγγίσεις της έννοιας επιστήμης, που δώσαμε προηγουμένως, ως προσπάθειες επίτευξης αυτού του στόχου. Οι εφαρμογές της επιστήμης παρέχουν εμπειρικές αποδείξεις των επιστημονικών θεωριών. Τα μαθηματικά και τα πειράματα παρέχουν ισχυρά, πειστικά επιχειρήματα αποδοχής των επιστημονικών θεωριών. Η “μεταφυσική” της επιστήμης δημιουργεί ένα δημόσιο χώρο μέσα στον οποίο είναι εφικτή η συμφωνία των πιστοποιημένων ερευνητών. 
Από αυτή την άποψη η επιστήμη είναι προέκταση της ρητορικής. Επινοήθηκε στην Ελλάδα και μόνο στην Ελλάδα, διότι ο ελληνικός θεσμός της δημόσιας συνάθροισης προσέδωσε μεγάλο κύρος στη ικανότητα χειρισμού του λόγου. Ηδη από την εποχή του Ομήρου και πιθανόν από πολύ νωρίτερα υπήρχαν δάσκαλοι της ρητορικής και της συμμετοχής σε δημόσιες συζητήσεις. Με την πάροδο των αιώνων οι κανόνες επιχειρηματολογίας αναπτύχθηκαν: Πώς κατασκευάζεται ένα ισχυρό επιχείρημα και πώς αντιμετωπίζεται ένα ασθενές; Σ’ αυτό το πλαίσιο η γεωμετρική απόδειξη είναι είδος λογικού επιχειρήματος που κατασκευάστηκε για να αντέξει ακόμη και στο πιο ισχυρό αντεπιχείρημα. Δηλαδή πρόκειται για την πιο ακραία μορφή ρητορικού λόγου.
Αν και οι γεωμετρικές αποδείξεις επινοήθηκαν από μαθηματικούς και όχι από ρήτορες, οι Έλληνες μεγάλωναν σε έναν πολιτισμό που εκτιμούσε τα στέρεα επιχειρήματα. Γι’ αυτό οι αστήρικτες συνταγές των μαθηματικών της Ανατολής θα ήταν για τους Έλληνες εξίσου μη αποδεκτές, όσο το κήρυγμα των περιπλανώμενων προφητών. Οι Έλληνες ήθελαν πειστικά επιχειρήματα. Προσπαθώντας να αναπτύξουν τέτοια επιχειρήματα οι πρώτοι Έλληνες μαθηματικοί ανακάλυψαν την τυπική λογική και μ’ αυτό τον τρόπο μετασχημάτισαν την ανατολίτικη απλή επεξεργασία των αριθμών σε πραγματικά μαθηματικά. 
Η επιστήμη, όπως συμβαίνει και με τη δημοκρατία, είναι ένας  κοινωνικός θεσμός. Στην πραγματικότητα όπως επισημαίνει ο Ziman η ουσία τη επιστήμης είναι η εξής:

Η επιστημονική δράση είναι συλλογική…Ουδέποτε μόνο του ένα άτομο εκτελεί όλα τα βήματα της λογικο – επαγωγικής αλυσίδας. Αντιθέτως υπάρχει μια ομάδα ατόμων που, αν και συμμετέχουν στην κοινή προσπάθεια, ελέγχουν συνεχώς και ζηλότυπα την συνεισφορά των υπόλοιπων μελών της ομάδας. Είναι αποκαλυπτική η στερεότυπη φράση που χρησιμοποιείται στην επιστήμη: «Επομένως φτάνουμε στο συμπέρασμα ότι…». Το κοινό προς το οποίο απευθύνονται οι επιστημονικές ανακοινώσεις δεν είναι παθητικό: επευφημώντας ή αποδοκιμάζοντας, πετώντας “λουλούδια” ή “πετροβολώντας”, διατυπώνει ενεργά την κρίση του για την ουσία της άποψης που κοινοποιείται σ’ αυτό.

Τόσο η επιστήμη όσο και το δημοκρατικό πολίτευμα πρέπει να στηρίζονται σε επιχειρήματα που να είναι ικανά να πείσουν το κοινό. Οι πολίτες πρέπει συνεχώς να αποφασίζουν για θέματα ακόμα κι όταν οι πληροφορίες είναι ελλιπείς ή υπάρχουν αντιφάσεις. Σ’ αυτές τις περιπτώσεις η αρχή της πλειοψηφίας είναι ο μηχανισμός για τη λήψη απόφασης. Όμως η κοινότητα των επιστημόνων αποφασίζει για κάποιο ζήτημα μόνο όταν τα στοιχεία είναι ισχυρά και αρκετά πειστικά ώστε να εξασφαλιζεται καθολική συναίνεση μεταξύ των επιστημόνων.

Συνάδελφε Βασίλη,

ανέκαθεν με προβλημάτιζε αυτή η φράση του Feynman. Στα Αγγλικά είναι: «Science is the belief in the ignorance of experts.». Περιέχεται σε μια ομιλία του Feynman, στην 50ή Συνάντηση της National Science Teachers Association, το 1966, στη  Νέα Υόρκη. Όλη η ομιλία υπάρχει εδώ  (Νομίζω έχει μεταφραστεί στα ελληνικά. Αν την εντοπίσω θα ενημερώσω.)

Για μένα αυτή η φράση παραμένει ακατανόητη.  Υπάρχει κάποια ερμηνεία της;

Αγαπητοί φίλοι

οι απαντήσεις σας με βοήθησαν να αντιληφθώ ότι το νόημα τη φράσης είναι: Κάνουμε επιστήμη, όταν αποδεχόμαστε ότι οι ειδικοί δεν γνωρίζουν τα πάντα. Διότι μόνο έτσι προκύπτει νέα γνώση. Πράγματι στα αγγλικά η πρώτη σημασία της λέξης believe είναι "to accept or regard (something) as true" (δέχομαι ή θεωρώ (κάτι) ως αληθές". 

Ίσως αυτό κυρίως διακρίνει την επιστήμη από τη ψευδοπιστήμη, διότι η δεύτερη  επικαλείται, κατά κανόνα, την απόλυτη και εξ αποκαλύψεως γνώση.

Σας ευχαριστώ.

Παρεμπιπτόντως βρήκα με έκπληξη ότι η λέξη believe έχει τη ίδια ρίζα (believe it or not!) με τη λέξη love!