Με αφορμή ένα «θαύμα»

Πέντε πόλεις

Οι πόλεις που αποτέλεσαν τους στόχους που άνοιξαν την εφιαλτική πόρτα στην  «Πυρηνική Εποχή» εκείνον τον ιστορικό Αύγουστο πριν 80 χρόνια, με σκοπό να τρομοκρατηθεί και να παραδοθεί η Ιαπωνία και να προειδοποιηθεί η Σοβιετική Ένωση, ήταν το Kyoto, η Niigata, η Hiroshima, η Kokura και το Nagasaki.

Η Niigata τελικά εξαιρέθηκε γιατί βρισκόταν αρκετά μακριά απ’ το αεροδρόμιο των βομβαρδιστικών Β-29, στη νήσο Tinian του συμπλέγματος των Μαριανών. Θα επιλεγόταν ως εναλλακτικός στόχος αν αποφασιζόταν ως ο κύριος η ιστορική πρωτεύουσα της  Ιαπωνίας, το Kyoto. Στον βομβαρδισμό του Kyoto αντέδρασε ο διαχρονικός Υπουργός Πολέμου των ΗΠΑ, Henry Stimson. Ο Stimson είχε επισκεφθεί παλαιότερα δύο φορές το Kyoto και είχε εκτιμήσει την πολιτιστική κληρονομιά των χιλίων χρόνων της πόλης. Επισήμανε λοιπόν ότι ο βομβαρδισμός ενός λαμπρού μνημείου παγκόσμιας κληρονομιάς θα προκαλούσε την απέχθεια της διεθνούς ακόμα και της αμερικανικής κοινής γνώμης. Ο Πρόεδρος Truman που κλήθηκε να πάρει την τελική απόφαση συμφώνησε συστήνοντας οι στόχοι να είναι «αμιγώς στρατιωτικοί».

Αλλά και η Kokura είναι σχετικά άγνωστη σε σχέση με τις άλλες δυο που κατέληξαν πυρηνικά αποκαΐδια. Η Hiroshima είχε επιλεγεί επειδή φιλοξενούσε δυο στρατόπεδα του Ιαπωνικού Στρατού, το Nagasaki αφού εκεί ήταν τα ναυπηγεία της Mitsubishi και η Kokura διότι αποτελούσε το κεντρικό οπλοστάσιο της πολεμικής μηχανής της χώρας – κατασκευή και αποθήκευση συμβατικών και χημικών όπλων.

Η Hiroshima επιλέχτηκε ως στόχος για τη ρίψη της πρώτης βόμβας με γόμωση Ουράνιου – 235, με ισχύ 15 kt TNT και χαϊδευτικό προσωνύμιο «το αγοράκι – Little Boy». Αν κάτι «στράβωνε» η Kokura είχε προβλεφθεί ως ο εναλλακτικός στόχος. Τρεις μέρες μετά η Kokura σχεδιάστηκε ως ο πρωτεύων στόχος με εναλλακτικό το Nagasaki. Η δεύτερη βόμβα, ο «χοντρός – Fat Man» είχε γόμωση Πλουτωνίου και μεγαλύτερη ισχύ που άγγιζε τους 21kt TNT.

Οι επιχειρησιακές συνθήκες ευνόησαν και στις δυο περιπτώσεις την σωτηρία της Kokura. Επιπλέον όλες οι πόλεις –  στόχοι εξαιρέθηκαν απ’ τους συμβατικούς βομβαρδισμούς ώστε τα όποια καταστροφικά αποτελέσματα των δύο πυρηνικών όπλων να αποδίδονταν αποκλειστικά στη δικιά τους δράση.

Η τριπλή διάσωση της Kokura, δυο φορές απ’ τον ολοκληρωτικό πυρηνικό όλεθρο και μια απ’ τις συμβατικές εμπρηστικές βόμβες αποκλήθηκε ως «η Τύχη της Kokura» αλλά και ως «το Θαύμα της Kokura», που μάλλον θεωρήθηκε ασεβής προσδιορισμός και γι’ αυτό πέρασε στη λησμοσύνη.

Δύο πιλότοι – δυο αποστολές

Ο συνταγματάρχης Paul W. Tibbets ήταν ο επιχειρησιακός αρχηγός των βομβαρδισμών με πυρηνικές γομώσεις. Τα βομβαρδιστικά Β-29 που χρησιμοποιήθηκαν για τις δυο αποστολές, μετασκευάστηκαν και δοκιμάστηκαν απ’ τον  ίδιο τον Tibbets. Επέλεξε να αφαιρέσει την βαριά θωράκιση για να αυξήσει την εμβέλεια της πτήσης.

Ο Tibbets ηγήθηκε της πρώτης αποστολής, πιλοτάροντας το Β-29 με παρώνυμο «Enola Gay» που βομβάρδισε τη Hiroshima στις 6/8/1945. Ο ταγματάρχης Charles Sweeney συμμετείχε στην ίδια αποστολή με το συνοδευτικό Β-29, «The Great Artiste», για να καταγράψει με εξειδικευμένα επιστημονικά όργανα τα αποτελέσματα του βομβαρδισμού αλλά και για να αποκτήσει εμπειρία από αυτό το αποτρόπαιο αλλά και αδοκίμαστο σε επιχειρησιακές συνθήκες εγχείρημα. Προοριζόταν απ’ τον Tibbets ως υπεύθυνος της επόμενης αποστολής. Αυτή είχε προγραμματιστεί για τις 11/8/1945 και θα ελευθέρωνε την βόμβα Πλουτωνίου πάνω απ’ την Kokura.

Tibbets & Sweeney

Οι προβλέψεις για δυσμενείς μετεωρολογικές συνθήκες μετατόπισαν την δεύτερη αποστολή απ’ τις 11/8 στις 9/8/1945. Θα επιχειρούσαν με έξι Β-29. Ο επικεφαλής ταγματάρχης Sweeney, άφησε το  The Great Artiste, που ήταν ήδη εξοπλισμένο με τα όργανα παρατήρησης και ανέλαβε το βομβαρδιστικό Bockscar όπου φορτώθηκε η δεύτερη βόμβα. Το Enola Gay, που είχε κάψει την Hiroshima, προηγήθηκε ως μετεωρολογικό αεροπλάνο πάνω απ’ την Kokura. Τα υπόλοιπα είχαν αποστολή την μετεωρολογική παρατήρηση πάνω απ’ τον δευτερεύοντα στόχο, το Nagasaki, ένα με όργανα φωτογράφισης της σχεδιαζόμενης καταστροφής με επικεφαλής τον αντισυνταγματάρχη James I. Hopkins Jr κι’ ένα ακόμα εφεδρικό που ανέμενε στην Iwo Jima.

Τα στραβά της αποστολής ξεκίνησαν με την αχρήστευση της βαλβίδας τροφοδοσίας της μιας απ’ τις δεξαμενές βενζίνης του Β-29 που έφερε την βόμβα Πλουτωνίου. Ο επικεφαλής της συνολικής επιχείρησης συνταγματάρχης Tibbets αποφάσισε την άμεση απογείωση για να προλάβουν τον καιρό, έστω και με οριακά καύσιμα.  Καθυστερήσεις προέκυψαν και με την έλλειψη συνεργασίας μεταξύ του επικεφαλής ταγματάρχη  Sweeney και του ιεραρχικά ανώτερου του αντισυνταγματάρχη Hopkins. Αυτή οδήγησε σε καθυστέρηση κατά μισή ώρα του προγραμματισμένου ενδιάμεσου ραντεβού τους στον αέρα με σημαντική απώλεια καυσίμων. Ο ένας πετούσε στην περιοχή της προγραμματισμένης συνάντησης στα 30.000 πόδια κι’ ο άλλος στα 39.000. Ο Sweeney αποφάσισε να συνεχίσει χωρίς τον  Hopkins έχοντας ειδοποιηθεί απ’ το μετεωρολογικό Enola Gay ότι η νέφωση πάνω απ’ τον Kokura ήταν 3/10 και διευκόλυνε την οπτική στόχευση, αφού βολή με τη βοήθεια ραντάρ είχε θεωρηθεί ανασφαλής. Όταν όμως έφτασαν πάνω απ’ τον στόχο αντιμετώπισαν νέφωση 7/10. Επιχείρησαν να προσεγγίσουν τον στόχο τρεις φορές και απέτυχαν να έχουν καλύτερη οπτική επαφή, οπότε επέλεξαν λαμβάνοντας υπόψη την έλλειψη καυσίμων να πορευτούν προς τον εναλλακτικό στόχο, το Nagasaki που εξάλλου βρισκόταν νοτιότερα και προς την κατεύθυνση του δρόμου επιστροφής.

Και εκεί η νέφωση ήταν αυξημένη αλλά η αποφασιστικότητα του βομβαρδιστή οπλονόμου Beahan, ήταν αυτή που ελευθέρωσε τη βόμβα Πλουτωνίου, με αποτελέσματα όμως, ευτυχώς λέμε μετά από 80 χρόνια, υποδεέστερα απ’ αυτά της βόμβας Ουρανίου στη Hiroshima, παρά τη μεγαλύτερη ισχύ της πρώτης.

Η επιστροφή για ανεφοδιασμό στην Okinawa έγινε με ριψοκίνδυνη αναγκαστική προσγείωση και άδειο το ντεπόζιτο καυσίμων. Αλλά και η επάνοδος στην αφετηρία, στο Tinian, δεν υπήρξε καθόλου θριαμβευτική όπως η προηγούμενη της 6^ης Αυγούστου απ’ την Hiroshima.

Η αποτίμηση μιας … αποτυχίας

Στο Tinian, o Sweeney αντιμετώπισε την ψυχρότητα αυτού που τον επέλεξε ως αρχηγό της αποστολής, του συνταγματάρχη Tibbets και κλήθηκε να αναλάβει ευθύνες για την «αποτυχία» απ’ τον αρχηγό του επιτελείου των Στρατηγικών Αεροπορικών Δυνάμεων του Ειρηνικού, τον υποστράτηγο Curtis E. LeMay. Εν τέλει η ανάληψη ευθυνών παραμερίστηκε και η έρευνα για τους παράγοντες που εξέτρεψαν την επιχείρηση απ’ τον αρχικό σχεδιασμό αποτράπηκε για να μην υπάρξει καταγραμμένη διαφωνία που θα δημιουργούσε αμφιβολίες για την ακριβή και απόλυτα ελεγχόμενη ικανότητα της Αεροπορίας στο χειρισμό των νέων ατομικών όπλων.

Σχετικά άμεσα ο διαβόητος στρατηγός Groves, γενικός υπεύθυνος του Προγράμματος Manhattan, εκτίμησε ότι η δυσαρμονία ανάμεσα στα 3/10 νέφωσης που διαπίστωσε το μετεωρολογικό σκάφος πάνω απ’ την Kokura και τα 7/10 νέφωσης που αντιμετώπισε το βομβαρδιστικό, οφειλόταν στις απότομες αλλαγές νέφωσης που επικρατούν τον Αύγουστο στην περιοχή αλλά και στην κατακόρυφη θέαση του πεδίου απ’ το μετεωρολογικό σκάφος και την υπό γωνία στόχευση του βομβαρδιστικού.

Στις αρχές της δεκαετίας του 1990, σχεδόν μισό αιώνα μετά, ξεκίνησε η διερεύνηση του περιστατικού σε συνθήκες που ευνοούσαν μεγαλύτερη διαφάνεια. Αυτές οι νέες προσεγγίσεις ανέδειξαν και άλλες τρεις αιτίες της αποτρεπτικής νέφωσης.

Η διπλανή της Kokura βιομηχανική πόλη Yahata, «το Pittsburg της Ιαπωνίας» είχε βομβαρδιστεί την προηγούμενη ημέρα 7/8/1945 με εμπρηστικές βόμβες και οι άνεμοι μετέφεραν τους καπνούς απ’ τα φλεγόμενα εργοστάσια στο πεδίο προσβολής απ’ την βόμβα Πλουτωνίου.

Οι ύστερες μαρτυρίες αυτοπτών ανέφεραν ότι η προκάλυψη με πυκνό καπνό προέκυψε απ’  την καύση λιθανθρακόπισσας ενισχύοντας την νέφωση, όταν έγινε αντιληπτή η επέλαση των βομβαρδιστικών στην περιοχή της Kokura. Αυτή η άμυνα ήταν γνωστή από αντίστοιχα αντίμετρα που είχαν εφαρμοστεί ενάντια στις συμμαχικές αεροπορικές επιδρομές στη Γερμανία. Στην ίδια λογική, υπάρχει μαρτυρία που περιγράφει την εκτροπή των θερμών καυσαερίων από το θερμοηλεκτρικό εργοστάσιο της πόλης με μεγάλο σωλήνα στον παρακείμενο ποταμό και την αθρόα δημιουργία έντονων υδρατμών. Το τελευταίο τέχνασμα θεωρήθηκε πρωτότυπο και ευφυές απ’ τους εκτιμητές της δεκαετίας του 90.

Στο διάλογο που αναπτύχθηκε μετείχαν και οι πρωταγωνιστές πιλότοι με βιβλία και δημόσιες τοποθετήσεις 50 χρόνια μετά και αναφέρθηκαν στη δυσαρμονία μεταβίβασης των κρίσιμων εντολών μεταξύ των άμεσων συντελεστών των αεροπλάνων που συμμετείχαν.

Σε χαλαρή ατμόσφαιρα

Σε συνθήκες προετοιμασίας πολεμικών επιχειρήσεων, ιδιαίτερα σε αυτές των ατομικών βομβαρδισμών στην Ιαπωνία του 1945 που προκάλεσαν σ’ όλο τον κόσμο θεμελιώδη ηθικά ερωτήματα, ήταν απαραίτητη η ψυχολογική υποστήριξη των συμμετεχόντων. Σ’ αυτά τα πλαίσια έγινε αποδεκτό απ’ την στρατιωτική διοίκηση και το κυνικό ή χαζοχαρούμενο χιούμορ.  Αυτό που δεν ήταν ανεκτό στις «κανονικές συνθήκες» εκείνης της εποχής.

Αξίζει να επισημανθεί ότι ακόμα και το ευρύ κοινό έχει αποδεχτεί τα ευτράπελα προσωνύμια των δύο βομβών. Για τη βόμβα Ουρανίου το «the Little Boy» – το αγοράκι και «Fat Man» – ο χοντρός, για την ισχυρότερη βόμβα Πλουτωνίου. O χαρακτηρισμός «Fat Man» είχε νονό τον φυσικό, Rober Serber, που μετείχε στο ατομικό πρόγραμμα και αναφέρεται παιχνιδιάρικα σε χαρακτήρα απ’ το αστυνομικό μυθιστόρημα «Το Γεράκι της Μάλτας» του Dashiell Hammet. Το ίδιο και η βόμβα «Thin Man» – ο λεπτός/ο κομψός άνδρας, ένας ακόμα ήρωας του Hammet. Το πρόγραμμα του «Thin Man» τελικά δεν υλοποιήθηκε. Σε αντιδιαστολή με τα προηγούμενα προέκυψε το προσωνύμιο «the Little Boy» για τη βόμβα Ουρανίου.

Το ίδιο θα διαπιστώσουμε και για τα προσωνύμια που επιφύλαξαν οι ίδιοι οι πιλότοι του 509^ου Σμήνους Μεικτών Επιχειρήσεων για τα βομβαρδιστικά Β-29 που επιχείρησαν στη Hiroshima και το Nagasaki και έγιναν βεβαίως αποδεκτά απ’ την ανώτερη στρατιωτική διοίκηση.

Το Enola Gay, που βομβάρδισε τη Hiroshima ονομάστηκε έτσι απ’ τον επιχειρησιακό διοικητή της αποστολής Paul Tibbets προς τιμήν της μητέρας του, Enola Gay Tibbets. Το Bockscar που βομβάρδισε το Nagasaki πήρε το όνομα του βασικού πιλότου Frederick Bock. Αποτελεί παράφραση του “Bock’s Car” – το αυτοκίνητο του Bock. Το The Great Artiste – Μεγάλος Καλλιτέχνης, αεροσκάφος με επιστημονικά όργανα, αναφέρεται στο παρατσούκλι του Sweeney, του πιλότου που  βομβάρδισε το Nagasaki. Τα υπόλοιπα αεροπλάνα του σμήνους έφεραν παρωνύμια απ’ το πόκερ, όπως Straight Flush – καρέ κέντα, Full House – φουλ, ή ονομάζονταν με αποενοχοποιητικούς προσδιορισμούς, όπως Necessary Evil – αναγκαίο κακό ή  αποτελούσαν κυνικά επιθετικά προστάγματα «Jabit III» – παραλλαγή του Jab it – χτύπα το.

Μέσα στην άτυπη παράδοση των πιλότων των βομβαρδιστικών Β -29 ήταν και η διακόσμηση των αεροπλάνων με χιουμοριστικά καρτούν που δημιουργούσαν συναισθηματική σύνδεση των πιλότων με τις πολεμικές μηχανές που χειρίζονταν με σκοπό να ελαττωθεί το άγχος και οι ενοχές για τις θανατηφόρες συνέπειες των αποστολών.

Αυτοί οι αστεϊσμοί υπενθυμίζουν τις αφηγήσεις του Richard Feynman για τις «αταξίες» του στο Los Alamos κατά τη φάση του σχεδιασμού και της δοκιμής των δυο ατομικών όπλων, πριν αυτά περάσουν στην ευθύνη των πιλότων. Φαίνεται ότι και εκείνες οι σκανταλιές να έγιναν ανεκτές απ’ την Ασφάλεια του στρατοπέδου. Παρά τις ρητές απαγορεύσεις της υπηρεσίας λογοκρισίας, ο Feynman επέμενε να ανταλλάσσει επιστολικά σπαζοκεφαλιές με τη μορφή κωδίκων με τον πατέρα του και την γυναίκα του. Επίσης χωρίς επιπλήξεις ή ποινές αντιμετωπίστηκαν οι διαρρήξεις γραφείων ή και ενός θησαυροφυλακίου όπου φυλάσσονταν «ατομικά μυστικά» με δράστη τον παιχνιδιάρη Dick. Αυτές οι παρεΐστικες δραστηριότητες σε συνδυασμό με την αντιμετώπιση των τεχνικών προβλημάτων ως προκλητικών γρίφων που έπρεπε να επιλυθούν, τον διευκόλυναν να απαλλαγεί απ’ τις ενοχές για την επικείμενη χρήση του τρομερού τεχνήματος που συνέβαλε στην κατασκευή του.

Αυτοκριτικά και εκ των υστέρων ο Feynman αναφέρει ότι δεν συμπεριφέρθηκαν όλοι οι επιστήμονες έτσι. Μετά τη πρώτη δοκιμή του ατομικού όπλου, την Trinity, ο Bob Wilson ένοιωσε και δήλωσε αμέσως την ευθύνη των επιστημόνων για το τερατώδες δημιούργημα. Άμεσα βοήθησε στην οργάνωση του Συνδέσμου Επιστημόνων του Los Alamos (ALAS) που εργάστηκε για τον διεθνή έλεγχο της ατομικής ενέργειας. Ο Wilson μετά το Los Alamos σχεδίασε, επίβλεψε και διεύθυνε το περίφημο επιστημονικό campus στοιχειωδών σωματιδίων, το Fermilab (Εθνικό Εργαστήριο Επιταχυντών των ΗΠΑ).

Feynman & Wilson αρκετά μετά το Los Alamos

Επιστήμονες και στρατιωτικοί δεν συνευρίσκονται για πρώτη φορά στο Πρόγραμμα Manchattan. Είναι γνωστή η συνεργασία τους στον Πρώτο Παγκόσμιο με την παρασκευή και χρήση του «αέριου της μουστάρδας». Όμως στην περίπτωση του Manchattan συνεργάστηκαν σε συνθήκες μεγάλης μυστικότητας, μυστικοπάθειας και αυστηρού εγκλεισμού. Αυτές οι συνθήκες τους απέκοψαν απ’ τις πληροφορίες που ίσως να τους δημιουργούσαν αμφιβολίες για την ηθική διάσταση του έργου που ανέλαβαν ως πατριωτικό καθήκον. Και οι δυο επαγγελματικές κατηγορίες αντιμετώπισαν με χιούμορ τις συνθήκες εγκλεισμού. Οι επιστήμονες με το δεικτικό χιούμορ του αλαζονικά ευφυούς υποκείμενου και οι στρατιωτικοί με το κυνικό χιούμορ που δηλώνει «έτοιμοι για όλα».

«Κλαψιάρηδες», φιλοσοφικά σχετικιστές & εντολοδόχοι γραφειοκράτες

Οι περισσότεροι επιστήμονες που σχεδίασαν και κατασκεύασαν τις βόμβες φαντασιώνονταν ότι η πολιτική και η στρατιωτική εξουσία θα αρκείτο στην αποτρεπτική επίδειξη σε ακατοίκητες περιοχές της ισχύος του νέου όπλου. Μετά την ρίψη και σε Ιάπωνες αμάχους πολίτες, κάποιοι αισθάνθηκαν την ανάγκη να αποστασιοποιηθούν απ’ τα συγκεκριμένα προϊόντα των ερευνών τους. Είναι γνωστή η αποτυχημένη συνομιλία του Oppenheimer με τον Truman, όπου ο πρώτος έδειξε τα χέρια του λέγοντας ότι «είναι ματωμένα» και ο δεύτερος αρνήθηκε να ξαναδεί τον «κλαψιάρη».

Αντίθετα, ο διοικητής της Αμερικάνικης Αεροπορίας Carl Andrrew Spaatz, απαίτησε έγγραφη εντολή απ’ την πολιτική ηγεσία για τον πυρηνικό βομβαρδισμό, αρνούμενος την ευθύνη «να σκοτώσει πάνω από 100.000 ανθρώπους μόνο με προφορικές εντολές». Έτσι εξανάγκασε τον Πρόεδρο Truman να αναλάβει προσωπικά και ενυπόγραφα την βαριά ευθύνη. Η ηγεσία των στρατιωτικών έδειξε να γνωρίζει πως να αποποιείται γραφειοκρατικά απ’ τις θεσμικές ευθύνες πολύ καλύτερα απ’ τους ιδιαίτερα δημιουργικούς, αλλά αποκλειστικά στο στενό επαγγελματικό πεδίο τους, επιστήμονες.

Ο επικεφαλής πιλότος της αποστολής στη Hiroshima, Paul W. Tibbets, αποποιήθηκε των ενοχών που επιχείρησε να του αποδώσει το παγκόσμιο ειρηνιστικό κίνημα δηλώνοντας ότι αντιλήφθηκε την αποστολή του ως καθήκον που διευκόλυνε την συντόμευση του πολέμου και την διάσωση επιπλέον θυμάτων που θα πρόκυπταν απ’ τις ενδεχόμενες χερσαίες επιχειρήσεις. Υποστήριξε δηλαδή μέχρι κεραίας την επίσημη γραμμή της Αμερικανικής Πολιτείας και επιβραβεύτηκε απ’ αυτήν με διακριτές δημόσιες θέσεις. Το 1976, η κυβέρνηση των Ηνωμένων Πολιτειών ζήτησε συγγνώμη από την Ιαπωνία επειδή ο αμετανόητος Tibbets αναπαρέστησε τον βομβαρδισμό, με ένα σύννεφο σε σχήμα μανιταριού χρησιμοποιώντας ένα αναπαλαιωμένο B-29, σε αεροπορική επίδειξη στο Τέξας. Πέθανε 92 ετών, ζητώντας να μην αναγερθεί επιτύμβια στήλη στη μνήμη του για να μην αποτελέσει τόπο διαμαρτυρίας και αναθέματος απ’ τους ειρηνιστές.

Η «τύχη της Kokura», ως «αποτυχία», προκάλεσε και κάποιες πιο συγκρατημένες συμπεριφορές στρατιωτικών απ’ αυτήν του Tibbers. Ο αρχηγός της «αποτυχημένης» αποστολής στην Kokura και το Nagasaki, ταγματάρχης Charles Sweeney, εγκατέλειψε την ενεργό υπηρεσία το 1946 ως αντισυνταγματάρχης και περιορίστηκε στη θέση του συντονιστή της Πολιτικής Άμυνας της Πολιτείας της Μασαχουσέτης. Υπερασπίστηκε την αποστολή που ηγήθηκε ως πατριωτικό καθήκον, διευκρινίζοντας ότι ποτέ δεν θα αναλάμβανε κάτι παρόμοιο.

Αλλά δεν συμπεριφέρθηκαν απολογητικά όλοι οι επιστήμονες που συμμετείχαν στο Σχέδιο Manhattan. Η ανασυγκρότηση της ιστορίας της Kokura μας επιφυλάσσει συνάντηση και με έναν απ’ τους παραγωγικότερους πειραματικούς φυσικούς του 20^ου αιώνα, τον Luis Walter Alvarez που νεαρότατος είχε βρεθεί στο Tinian για την τεχνική υποστήριξη του εγχειρήματος και την κατασκευή και ρύθμιση των μετρητικών συσκευών που θα κατέγραφαν τα αποτελέσματα των δύο πυρηνικών βλημάτων. Συνόδεψε τη ρίψη της βόμβας στη Hiroshima με το αεροσκάφος «The Great Artiste» επιβλέποντας την ολέθρια αποτελεσματικότητα της βόμβας «Little Boy», ενώ επιμελήθηκε αλλά δεν πέταξε κατά τον δεύτερο βομβαρδισμό που έπληξε το Nagasaki.

Ο Alvarez στο Tinian την περίοδο των ατομικών βομβαρδισμών, μπρος από σιντοϊστικό ναό 

Ο Alvarez, υπήρξε πρωτοπόρος στην ανάπτυξη των ραντάρ μικροκυμάτων και στην αυτόματη προσγείωση αεροσκαφών με τη χρήση ραντάρ. Συνέβαλε επίσης στο σύστημα πυροδότησης του Fat Man. Υπήρξε θερμός υποστηρικτής της βόμβας Υδρογόνου και παραβρέθηκε ως μάρτυρας κατηγορίας στην επιτροπή που αποκαθήλωσε τον Oppenheimer. Ο Oppenheimer είχε αντιτεθεί στην ανάπτυξη της βόμβας Υδρογόνου.

Τιμήθηκε με το Nobel Φυσικής το 1968 για την ανίχνευση υποατομικών σωματιδίων.

Οι επιστήμονες και οι στρατιωτικοί της αφήγησης αντιμετωπίζουν με διαφορετικούς τρόπους το ηθικό πρόβλημα για τις εκατόμβες αμάχων που προκάλεσαν οι βομβαρδισμοί με ατομικά όπλα. Οι στρατιωτικοί προβάλουν την πατριωτική ηθική για την υπεράσπιση της πατρίδας και το επιχείρημα πως οι πυρηνικοί βομβαρδισμοί οδήγησαν στη συνθηκολόγηση της Ιαπωνίας. Αντισταθμιστικά προβάλουν το επιχείρημα πως έτσι αποτράπηκαν νέες εκατόμβες πολεμιστών και απ’ τις δύο πλευρές των αντιμαχόμενων. Επιπλέον, υπέθεταν ότι η αλλαγή κλίμακας στην ισχύ των συμβατικών όπλων με τα πυρηνικά θα λειτουργούσε αποτρεπτικά και στην κήρυξη νέων πολέμων στο μέλλον.

Η στάση των επιστημόνων που μετείχαν στην αφήγηση περιγράφεται από μεγαλύτερο φάσμα συχνοτήτων.

Ο Bob Wilson οργάνωσε και με άλλους επιστήμονες που ένοιωσαν αποτροπιασμό για το πυρηνικό ολοκαύτωμα το παρατηρητήριο ενημέρωσης για τους κινδύνους απ’ τη χρήση των πυρηνικών όπλων με την επωνυμία «Bulletin of the Atomic Scientists». Από το 1982 ως το 1993 υπήρξε πρόεδρος του παρατηρητηρίου. Η πιο γνωστή δράση του παρατηρητήριου αποτελεί, απ’ το 1947, ένα συμβολικό ρολόι, το Doomsday Clock – το Ρολόι της Αποκάλυψης, που δείχνει πόσο κοντά βρισκόμαστε στα «μεσάνυχτα» της ολοκληρωτικής καταστροφής. Η τελευταία εκτίμηση με τα γεγονότα στην Ουκρανία και την Γάζα είναι «στο κόκκινο». Μόλις ενάμισι λεπτό πριν την καταστροφή.

Ο Wilson μπορούσε να εκφράζεται και ως καλλιτέχνης. Η σύνθεση από τρεις ημιελλειπτικές αψίδες που σχεδίασε και τοποθέτησε στο Fermilab ονομάστηκε «Broken Symmetry» και παραπέμπει σε όρο της Φυσικής Υψηλών Ενεργειών. Κουβαλάει όμως και έναν ακόμα συμβολισμό. Κατασκευάστηκε απ’ τις χαλύβδινες πλάκες του θωρηκτού USS Princeton που μετείχε σε επιχειρήσεις του Δεύτερου Παγκόσμιου και της Κορέας και επιχειρεί να συμβολίσει «τη μετατροπή των σπαθιών σε άροτρα».

Ο Feynman πιεζόμενος να τοποθετηθεί στο ηθικό πρόβλημα που προκάλεσαν οι πυρηνικοί βομβαρδισμοί το 1945 δυσκολεύτηκε να απαντήσει με χιούμορ. Κατέφυγε στον φιλοσοφικό σχετικισμό, που υποστηρίζει ότι η ηθική και οι κοινωνικές απόψεις δεν είναι απόλυτες, θέτοντας το ζήτημα ως εξής, το 1959:

«… εργάστηκα πάνω στη βόμβα κατά τη διάρκεια του πολέμου. Τώρα πως νοιώθω γι’ αυτό; Έχω τη φιλοσοφία να μην μετανιώνω για το τι έκανα, αλλά να προσπαθώ να θυμηθώ πως πήρα αυτή την απόφαση την εποχή που την πήρα … Αν οι επιστήμονες στη Γερμανία μπορούσαν να είχαν αναπτύξει αυτό το πράγμα, τότε θα ήμασταν αβοήθητοι και νομίζω ότι θα ήταν το τέλος του πολιτισμού αυτή την εποχή. Δεν ξέρω πόσο καιρό θα διαρκέσει ο πολιτισμός ούτως ή άλλως. Έτσι ο λόγος για τον οποίο εργάστηκα πάνω σ’ αυτό τότε ήταν επειδή φοβόμουν ότι οι Γερμανοί θα το έκαναν πρώτοι και ένοιωθα την ευθύνη απέναντι στην κοινωνία να αναπτύξω αυτό το πράγμα για να διατηρήσουμε τη θέση μας στον πόλεμο».

Δεν θα πρέπει να μείνει ασχολίαστο ότι ο Feynman δεν ασχολήθηκε έκτοτε με καμία κρατική υπόθεση και αρνήθηκε τις προσκλήσεις για την εμπλοκή του στην κατασκευή της υδρογονοβόμβας το 1951. Εκτός ίσως απ’ τη συμμετοχή του στην επιτροπή διερεύνησης της φονικής έκρηξης του διαστημικού λεωφορείου Challenger, το 1986, που την απέδωσε με γλαφυρή απλότητα σε αστοχία υλικού και αντιστάθηκε στην επιχείρηση συγκάλυψης που επιχείρησε η NASA.

Ο Oppenheimer αντιμετώπισε το ηθικό πρόβλημα με δραματικό τρόπο: «με κάποια ωμή προσέγγιση, την οποία καμία χυδαιότητα, κανένα χιούμορ, καμία υπερβολή δεν μπορεί να σβήσει. Οι φυσικοί έχουν γνωρίσει την αμαρτία…». Αυτή όμως η αντιμετώπιση προέκυψε μετά την αντίθεσή του στο πρόγραμμα της υδρογονοβόμβας, με τεχνικής φύσης επιχειρήματα. Αυτή η επιλογή του στοίχησε τον αποκλεισμό απ’ το πρόγραμμα των ατομικών όπλων των ΗΠΑ και τη δημόσια διαπόμπευσή του.

Τέλος, ο Alvarez αντιμετώπισε το ηθικό πρόβλημα και μάλιστα την ίδια ημέρα ρίψης της πρώτης βόμβας, χωρίς ιδιαίτερες ενοχές:

«η λύπη μου για τη συμμετοχή στο θάνατο χιλιάδων Ιαπώνων σήμερα το πρωί μετριάζεται απ’ την ελπίδα ότι αυτό το τρομερό όπλο θα αποτρέψει άλλους πολέμους και θα φέρει κοντά τους ανθρώπους».

Συνεργάστηκε σε όλη τη διάρκεια της επαγγελματικής του διαδρομής με το Αμερικανικό Πεντάγωνο χωρίς αναστολές δηλώνοντας ότι: «είμαι άτομο με δυο καριέρες, η μια στην επιστήμη και η άλλη στην αεροπορία. Και οι δύο υπήρξαν ικανοποιητικές».

Με αφορμή ένα «θαύμα»

Η «τύχη της Kokura» εκτιμήθηκε απ’ τους στρατιωτικούς ως επιχειρησιακή αποτυχία αφού η βόμβα Πλουτωνίου απέτυχε να προκαλέσει περισσότερα ανθρώπινα θύματα απ’ αυτήν του Ουρανίου διαψεύδοντας τις αντίθετες εκτιμήσεις των επιστημόνων.

Διερωτώμαι αν το χιούμορ του στρατώνα και οι εξυπνάδες του σπασίκλα στο Los Alamos που απομόνωσαν τους πρωταγωνιστές των πυρηνικών όπλων απ’ το κοινωνικό περιβάλλον και έτσι άμβλυναν τις ηθικές αναστολές τους έχουν κάποια αντιστοιχία με τον εκούσιο εγκλεισμό του παγκόσμιου χωριού, στις στρατωνισμένες ομάδες του διαδικτύου, όπου με αστεία, με τρολάρισμα και ψέματα που περνάνε για αλήθειες εθιζόμαστε με το τέρας που βρυχάται στην Ουκρανία και τη Γάζα, ενώ αυτό μας πλησιάζει και θα μας αγγίξει γρηγορότερα απ’ όσο υποθέταμε.

Όσο για τα σημερινά πρότυπα που σχεδιάζουν και οραματίζονται τους νέους καιρούς, αυτά δηλαδή που εκπροσωπούν οι καινοτόμοι τεχνοκράτες και παράλληλα σκληροί επιχειρηματίες, περισσότερο θυμίζουν τον διδάκτορα Μηχανικής του ΜΙΤ, στρατηγό Groves, οργανωτή του Προγράμματος Manchattan ή τον Dr Strangelove, ήρωα του φιλμ «SOS Πεντάγωνο καλεί Μόσχα», alter ego του πολεμοχαρούς «πατέρα της υδρογονοβόμβας» και πρωτεργάτη στο σχεδιασμό της «βόμβας νετρονίων», Eduard Teller, παρά μοιάζουν με τους πιο πολύπλοκους χαρακτήρες των επιστημόνων του Προγράμματος Manchattan που οι ηθικές τους ανησυχίες κυμάνθηκαν σε όλο το χρωματικό φάσμα του ουράνιου τόξου.

Για την ανάρτηση συμβουλεύτηκα τα ακόλουθα

Kai Bird & Martin J. Sherwin, ο Θρίαμβος και η Τραγωδία του Ρόμπερτ Οπενχάιμερ, Εκδόσεις Τραυλός, 2008

Robert Jungk, Από χίλιους ήλιους φωτεινότερο – το πεπρωμένο των ατομικών ερευνητών,

Εκδόσεις Μ. Μαλαγαρδή, 1970

Richard Feynman, Σίγουρα θα αστειεύεστε κύριε Φάινμαν, Εκδόσεις Τροχαλία, 1985

John T. Correll, Near Failure at Nagasaki, Air and Space Forces Magazine, 1/7/2011

Alex Wellerstein, The Luck of Kokura, A Nuclear History Blog, 22/8/2014

John M Jennings, The Luck of Kokura – A Tale of Tow Cities,  7/10/2019

Samantha Franco, Luck of Kokura: The Japanese City That Avoided Atomic Bombing – Twice, War History Online, 5/8/2022

Romeo Jung, Luis W. Alvarez, Dangerous World, 18/12/2017

Henry Petroski, Robert Wilson: Fermilab’s Master Physicist, Sculptor and Engineer, American Scientist, May – June 2015

Fermilab, 21 Tons of Art, 22/6/1978

Alex Wellerstein, Feynman and the Bomb, A Nuclear History Blog, 6/6/2014

Οπωσδήποτε την Wikipedia, για διευκρινήσεις και διασταυρώσεις

Από τα προηγούμενα οι φωτογραφίες, ο πίνακας και οι χάρτες της ανάρτησης

Εκτός απ’ το πολύ γνωστό και δημοφιλές τραγούδι Enola Gay των OMD που αναφέρεται στην υποδοχή που θα επιφύλασσε στον γιό της η μητέρα του Paul W. Tibbets, άκουσα και το Kokura Luck, απ’ το ομώνυμο heavy metal σκωτσέζικο συγκρότημα.

Η «χαλαρή ατμόσφαιρα» περιγράφεται αντιπροσωπευτικά στην αντιπολεμική κωμωδία MASH, του Robert Altman (1970), όπου χειρουργοί στρατιωτικοί σε έκτακτο πολεμικό νοσοκομείο ξεπερνούν τη φρίκη των ακρωτηριασμένων οπλιτών κατά τον πόλεμο της Κορέας καταφεύγοντας σε σουρεαλιστικές εκδοχές μιας συμβίωσης βυθισμένης στο άγχος. Ενώ οι συμπεριφορές πολιτικών, στρατιωτικών και επιστημόνων σε μια υποθετική πυρηνική κρίση σκιαγραφούνται ιδανικά στο έξοχο φιλμ του Stanly Kubrick, Dr Strangelove: How I Learned to Stop Worrying and Love the Bomb (1964), (ελληνικός τίτλος: SOS Πεντάγωνο καλεί Μόσχα).